Eko: Pod rękę z ekologią

Polityka unijna od lat opowiada się za odejściem od produkcji konwencjonalnej na rzecz rolnictwa ekologicznego. Głównym celem jest promowanie zachowań prośrodowiskowych i prozdrowotnych dla konsumentów. Polska jako członek UE została objęta szeregiem działań mających na celu przechodzenie na tego typu rozwiązania. Mimo różnego rodzaju akcji edukacyjnych i promocyjnych produkcja żywności ekologicznej w Polsce nie stała się masowa. Jej udział w całym polskim rynku spożywczym wynosi zaledwie 0,3%. Czy rolnictwo ekologiczne ma szansę na szybszy rozwój? Czy istnieją jakieś inne alternatywy wyjścia z impasu, by mogło osiągnąć skalę masową i być opłacalne?

Rolnictwo konwencjonalne a efekt cieplarniany 

Według raportu „Agriculture and climat change” opracowanego przez firmę konsultingową McKinsey rolnictwo konwencjonalne w ciągu najbliższych 20 lat może przyczynić się do emisji jednej piątej gazów cieplarnianych. Jest to wielkość zbliżona do emisji wytwarzanych przez sektor energetyczny. Raport wskazuje, że powodem takiego wzrostu może być rosnące zapotrzebowanie na żywność, co sprzyja wylesianiu obszarów pod tereny rolne, większemu zapotrzebowaniu na uprawy i rozwojowi hodowli zwierząt. Z tych względów w ciągu najbliższych 20 lat rolnictwo może odpowiadać za ok. 20% emisji wszystkich gazów cieplarnianych, czyli nawet więcej niż energetyka (18%). 

Zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa jest trudne do realizacji ze względu na jego rozproszony charakter. W skali globalnej w rolnictwie zatrudniona jest aż jedna czwarta światowej populacji, większość w małych gospodarstwach w krajach rozwijających się.

Jednocześnie badania wskazują, że ograniczeniu szkód dla klimatu sprzyjać może rolnictwo ekologiczne, które w znaczny sposób zmniejsza negatywny wpływ działalności rolniczej na glebę, wodę i powietrze. Jednym z celów UE jest zwiększanie udziału powierzchni gospodarstw ekologicznych w ogólnym areale do 25% do 2030 r.

Definicja i nomenklatura językowa

Zgodnie z przepisami unijnymi słowa „ekologiczny”, „bio”, „organiczny” zastrzeżone są wyłącznie dla produktów pochodzących z systemu rolnictwa ekologicznego. Producent może nazwać swoją żywność „eko” lub „bio” wtedy, kiedy w co najmniej 95% wyprodukuje ją metodami ekologicznymi.

Co to jest żywność ekologiczna?

Żywność ekologiczna to produkty wytwarzane wedle ściśle określonych reguł uprawno-
-hodowlano-produkcyjnych. Jej produkcja jest oparta o swoisty system zarządzania gospodarstwem rolnym oraz hodowlanym. Koncepcja polega na trzech zasadach. W procesie produkcyjnym brane jest pod uwagę łączenie najkorzystniejszych dla ochrony środowiska praktyk zarządzania, wysokiego stopnia różnorodności biologicznej oraz ochrony zasobów naturalnych.

W ten sposób w rolnictwie ekologicznym definiowany jest pewien system filozoficznego, prośrodowiskowego działania. Obejmuje on wysokie standardy i metody produkcji odpowiadające współczesnym wymaganiom konsumentów preferujących wyroby nieskażone „chemią”, wytwarzanie produktów przy użyciu substancji i procesów wyłącznie naturalnych. Badania wskazują, że produkcja ekologiczna jest niezwykle pozytywna dla środowiska i dla zdrowia człowieka. Rolnictwo takie działa w interesie przyrody nie tylko tu i teraz, ale także w przyszłości. Oba te kierunki są korzystne dla obecnych i przyszłych pokoleń. Stosowane systemy zarządzania przyczyniają się także do korzystnego rozwoju obszarów wiejskich.

Ekologia w Polsce

Początki rolnictwa ekologicznego w Polsce datowane są na 1990 r., kiedy po raz pierwszy przeprowadzono kontrolę gospodarstw ekologicznych na podstawie kryteriów Stowarzyszenia Ekoland. Wytyczne do kontroli opracowano na podstawie danych Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego IFOAM. 

Na pierwsze regulacje prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego Polska czekała aż do 2001 r., kiedy weszła ustawa o rolnictwie ekologicznym. Dużą pomocą w rozwoju tego typu rolnictwa było wejście Polski do struktur Unii Europejskiej. Od 20 kwietnia 2004 r. w naszym kraju zaczęła obowiązywać ustawa o rolnictwie ekologicznym, która określała zadania i kompetencje organów i jednostek certyfikujących w systemie rolnictwa ekologicznego. Na przestrzeni lat zainteresowanie rolnictwem i produktami ekologicznymi stopniowo rosło, szczególnie wśród osób wykształconych i bardziej świadomych korzystniejszych wartości odżywczych produktów z tego typu upraw. 

Wśród producentów ekologicznych zdecydowaną większość (98%) stanowią bezpośredni wytwórcy produktów rolnych. Pozostałe 2% to producenci ekologiczni, którzy prowadzą działalność w zakresie: przetwórstwa produktów ekologicznych i importu towarów ekologicznych.

Zmiany w rolnictwie ekologicznym od 1 stycznia 2022 r.

W Polsce produkcja ekologiczna do tej pory prowadzona była zgodnie z zasadami określonymi w Rozporządzeniu Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych na wszystkich etapach produkcji, przygotowania i dystrybucji i uchylającym rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. 1 stycznia 2022 r. weszły w życie nowe przepisy regulujące zasady produkcji ekologicznej w Unii Europejskiej – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30.05.2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 oraz wydane akty delegowane i wykonawcze do ww. rozporządzenia.

Od 1 stycznia 2022 r. wszyscy producenci ekologiczni zobowiązani są dostosować swoją działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego do nowych przepisów. Certyfikaty wydane przed 1 stycznia 2022 r. zachowują swoją ważność, jednakże ten fakt nie zmienia obowiązku dostosowania prowadzonych działań do nowych wymogów. Produkty wytworzone przed 1 stycznia 2022 r. (zgodnie z nieaktualnym już rozporządzeniem (WE) 834/2007), „objęte starym certyfikatem”, zgodnie art. 60 rozporządzenia (UE) 2018/848 mogą być wprowadzane do obrotu do wyczerpania zapasów. Po 1 stycznia 2022 r. wydanie certyfikatu na zgodność z wymaganiami rozporządzenia (UE) 2018/848 nastąpi dopiero po przeprowadzeniu przez Jednostkę Certyfikującą pełnej rocznej kontroli. Zmiany dotyczą zarówno produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. W przypadku produkcji zwierzęcej zmiany dotyczą warunków chowu, zwiększenia dobrostanu zwierząt w odniesieniu do rozplanowania budynków i przestrzeni zewnętrznych. Wprowadzano też nowe przepisy w sprawie etykietowania, co zapewni większą elastyczność w zakresie pochodzenia produktów: produkty z dopiskiem „Rolnictwo UE” mogą zawierać 5% składników spoza UE, a nie 2% jak poprzednio. Certyfikacja grup producentów będzie teraz dostępna dla wszystkich krajów i będzie jej towarzyszyć wzmocniona kontrola.

Liczba gospodarstw ekologicznych

Według danych Inquiry Market Research w Polsce udział żywności ekologicznej w naszym rynku spożywczym kształtuje się na poziomie 0,3-0,5%. Średnia unijna to około (4%). Liderami w tej kategorii są Duńczycy (8,4%), Szwajcarzy (7,7%) oraz Austriacy (6,5%). 

W Polsce pod koniec lat 90. liczba specjalistycznych gospodarstw ekologicznych była szacowana na około 500. Uprawami ekologicznymi zajmowali się głównie pasjonaci. Zainteresowanie tą formą działania systematycznie rosło. W 2004 r. w Polsce działało 3760 producentów ekologicznych i 55 przetwórni ekologicznych. Szacunki wskazywały na blisko 83,7 tys. ha powierzchni upraw. Według danych Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w 2016 r. w Polsce działało 23 375 producentów ekologicznych. 

Według raportu „Stan rolnictwa ekologicznego w Polsce w 2021 r.” w 2020 r. w naszym kraju prowadziły produkcję 20 274 gospodarstwa ekologiczne. To o 3,4% mniej niż dwa lata wcześniej i o 100 gospodarstw (+0,6%) więcej niż rok wcześniej. Najwięcej gospodarstw ekologicznych mają województwa: warmińsko-mazurskie (3241), podlaskie (2906) i mazowieckie (2179). W tych czterech województwach funkcjonuje ponad 51,5% spośród wszystkich gospodarstw ekologicznych w Polsce. Najmniej gospodarstw ekologicznych było w województwach: opolskim (62), śląskim (121) i kujawsko-pomorskim (385).

Wartość rynku

Wartość polskiego rynku ekologicznej żywności w 2015 r. wynosiła 167 mln euro (ok. 700 mln PLN). Według analiz rynkowych w 2018 r. wartość ta przekroczyła miliard złotych. Z analiz firmy Nielsen wynika, że na wszystkie zakupy spożywcze Polacy wydali w 2020 r. 142,3 mld zł. Niestety brakuje twardych danych, ile w koszykach zajęła żywność ekologiczna. Obecni na rynku przedsiębiorcy szacują wartość rynku na ponad 1 mld zł. Raporty branżowych organizacji ekologicznych doliczają się wartości 1,35 mld zł. 

Według prognoz branżowych tendencja wzrostowa na polskim rynku ma się utrzymać przynajmniej do 2030 r. (do 20% rok do roku). Trudno przewidzieć, jak na rynek produktów ekologicznych wpłynie obecna sytuacja polityczna w Ukrainie i jak przełoży się to na popyt na tego typu droższą żywność.

Ekologiczny chów zwierząt

Ekologiczny chów zwierząt gospodarskich łączy najkorzystniejsze dla środowiska praktyki z wysokim stopniem różnorodności biologicznej, ochroną zasobów naturalnych oraz wysokim poziomem dobrostanu zwierząt. Prowadzenie takiego gospodarstwa wiąże się ze spełnieniem szeregu wymogów formalno-prawnych wynikających z przepisów rolnictwa ekologicznego oraz innych nadrzędnych aktów prawnych, które obowiązują w rolnictwie.

Prowadzenie gospodarstwa zgodnie z przepisami ekologicznymi wymaga uzyskania certyfikatu rolnictwa ekologicznego. W gospodarstwach ekologicznych hodujących bydło obowiązują przepisy dotyczące ochrony zwierząt i rozporządzenia wykonawcze dotyczące minimalnych warunków utrzymania zwierząt gospodarskich. Muszą być przestrzegane przepisy dotyczące zdrowia zwierząt, zasad identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz bezpieczeństwa i higieny produkcji żywności. 

Przejście z rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne poprzedza tzw. okres przestawiania, czyli konwersji. Polega to na stosowaniu ekologicznej agrotechniki, nawozów organicznych, odpowiednich następstw roślin, wprowadzeniu poplonów, a w przypadku produkcji zwierzęcej – stosowaniu pasz i dodatków naturalnych.

Przejście na rolnictwo ekologiczne wiąże się z koniecznością przejścia weryfikacji i uzyskania certyfikatów oraz corocznej kontroli.

W przypadku bydła, cielęta podczas wprowadzania do stada muszą być w wieku poniżej 6 miesięcy. Do gospodarstwa ekologicznego można wprowadzić maksymalnie 10% zwierząt spoza produkcji ekologicznej. Liczbę tę można zwiększyć do 40% po uzyskaniu zgody WIJHARS. W hodowlach organicznych zwierzęta muszą być utrzymywane zgodnie z wymogami ekologicznymi: w przypadku bydła rzeźnego co najmniej 12 miesięcy, a w przypadku krów mlecznych co najmniej 6 miesięcy. Planując liczbę sztuk bydła, nie można zapomnieć o ograniczeniach dotyczących limitu azotu pochodzącego z nawozów naturalnych. Należy przyjąć taką łączną obsadę zwierząt, aby nie przekroczyć rocznego limitu 170 kg azotu na hektar użytków rolnych. Samowystarczalność paszowo-nawozową umożliwia obsada zwierząt wynosząca 0,5-1,5 SD/ha.

Przy wyborze rasy należy preferować te odporne na choroby, odznaczające się wysoką zdrowotnością kończyn i wymienia, długowieczne, o łagodnym temperamencie oraz zapewniające wysoką produkcję mleka i dobre wykorzystanie paszy. Pierwszeństwo należy dać rasom rodzimym, które są dostosowane do miejscowych warunków bytowania, np. polska czerwona, polska czerwono-biała, polska czarno-biała.

Jednym z elementów powodzenia w ekologicznym chowie zwierząt jest stworzenie właściwych warunków utrzymania, które zapewnią zwierzętom komfort i dobrostan w stopniu wyższym niż w chowie konwencjonalnym. Dotyczy to m.in. wystarczającej przestrzeni do stania w naturalnej pozycji, łatwego kładzenia się, obracania, czyszczenia się, zakładając możliwość przyjmowania wszystkich naturalnych pozycji oraz wykonywania wszystkich naturalnych ruchów. Dotyczy to ruchu w budynkach, na pastwiskach, wybiegach czy okólnikach. W chowie ekologicznym preferowany jest bezuwięziowy, ściółkowy system utrzymania zwierząt.

Budynki inwentarskie wykorzystywane w chowie ekologicznym muszą posiadać wydajną naturalną wentylację oraz zapewniać zwierzętom dopływ naturalnego światła. We wszystkich miejscach, gdzie przebywają zwierzęta, powinna być odpowiednia temperatura, wilgotność względna powietrza, ruch powietrza na optymalnym dla danej grupy zwierząt poziomie.

Zabronione jest utrzymywanie cieląt w wieku powyżej 1 tygodnia w indywidualnych kojcach. Cielęta powinny być karmione mlekiem do 90. dnia życia. Zaleca się grupowe odchowywanie cieląt w półotwartych budynkach na głębokiej ściółce.

Wszystkie pasze objętościowe i treściwe skarmiane w gospodarstwie powinny pochodzić z uprawy ekologicznej, a dodatki mineralno-witaminowe mieć odpowiednie atesty.

Pasze objętościowe powinny stanowić co najmniej 60% suchej masy dawki, a pasze treściwe nie więcej niż 40% s.m. w pierwszym okresie laktacji i do 25% s.m. dawki w późniejszym okresie laktacji. Rekomendowanymi paszami są ziarna zbóż, makuchy oraz produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego (otręby i wysłodki buraczane, rośliny strączkowe, tj. bobik, groch, łubin), mieszanki z roślin motylkowatych (lucerna, koniczyna) z trawami na kiszonkę, mieszanki zbożowo-strączkowe z przeznaczeniem na kiszonkę, kukurydza.

W rolnictwie ekologicznym zabronione jest stosowanie w żywieniu zwierząt półproduktów pochodzących z nasion roślin oleistych, z których olej pozyskiwano na drodze chemicznej oraz syntetycznych dodatków paszowych, pasz GMO i ich produktów.

Również zabronione jest profilaktyczne stosowanie chemicznych syntetyzowanych leków weterynaryjnych i antybiotyków. W przypadku różnego rodzaju schorzeń zaleca się używanie ekstraktów roślinnych, esencji, preparatów homeopatycznych i mikroelementów. Zezwala się na użycie leków konwencjonalnych pod kontrolą lekarza weterynarii w razie konieczności ratowania życia.

Marketing produktów ekologicznych

Rynek produktów organicznych obejmuje obecnie wszystkie kategorie produktowe: mleko, sery, jogurty masło i lody. Marketing produktów ekologicznych nie należy do łatwych obszarów. Na pewno włączenie do portfolio produktów ekologicznych w znacznym stopniu przynosi korzyści wizerunkowe danemu podmiotowi, wpływa pozytywnie na wejście do nowych kanałów dystrybucji. Uzyskanie statusu producenta żywności ekologicznej umożliwia też firmom zastosowanie polityki wyższych cen.

Badania wskazują, że uzyskanie statusu producenta żywności ekologicznej przyczynia się do poprawy wizerunku regionu pochodzenia. W ocenie skuteczności działań marketingowych przez konsumentów kluczowe znaczenie ma ich wiedza własna i przekonania co do walorów zdrowotnych produktów ekologicznych. Ważna jest także marka i reputacja firmy oraz smak produktu. Bardzo duże znaczenie ma również bezpieczeństwo spożycia, ekologiczny charakter produktu i gwarancja jakości w postaci znaku lub certyfikatu. Przy podejmowaniu decyzji ważne są też czynniki typowe dla marketingu, jak wygląd produktu, etykieta i opakowanie.

Produkty ekologiczne sprzedawane są głównie w sklepach specjalistycznych dedykowanych takiej żywności oraz na stoiskach specjalistycznych w dużych sieciach handlowych. Mniejsze znaczenie ma sprzedaż bezpośrednia w gospodarstwie rolnym producenta.

Najistotniejszym ograniczeniem rozwoju kategorii są relatywnie wysokie ceny żywności ekologicznej w stosunku do produktów konwencjonalnych. Z jednej strony klienci byliby skłonni korzystać z tego typu produktów, ale z drugiej zbyt wysoka cena buduje opór przed ich zakupem. Produkty ekologiczne mają znacznie większe szanse zakupu w grupach docelowych o wyższych dochodach i wyższej świadomości.

Jednym z problemów marketingowych rozwoju kategorii jest relatywnie słaba dostępność produktów ekologicznych poprzez niewielką liczbę sklepów specjalistycznych i braki w sklepach z żywnością konwencjonalną. Kolejną barierą rozwoju kategorii jest niska lub ograniczona widoczność tego typu produktów w punktach sprzedaży detalicznej w związku ze słabym merchandisingiem.

Wśród polskich producentów żywności ekologicznej obserwujemy wyraźną tendencję wzrostu znaczenia rynków eksportowych. Dominują tu kraje członkowskie Unii Europejskiej. Internacjonalizacja sprzedaży polskiej żywności ekologicznej wymaga zastosowania bardziej zaawansowanych narzędzi marketingowych.

Co decyduje o zakupie

Jak wynika z badania jakościowego Akademii Ekonomicznej w Katowicach, głównymi motywami zakupu ekożywności są: dbałość o zdrowie swoje i bliskich, dobry, tradycyjny smak, moda i chęć naśladowania innych, przekonania i specyficzny styl życia. Do najczęściej kupowanej żywności ekologicznej zalicza się przede wszystkim świeże warzywa i owoce (74%) oraz jajka (58%).

Powodami rezygnacji z zakupów żywności ekologicznej są przede wszystkim jej wysoka cena (66%), wciąż jeszcze słaba dostępność (18%) oraz problemy w odróżnieniu jej od żywności konwencjonalnej (16%).

Wartym zwrócenia uwagi jest aspekt stosowania w żywności ekologicznej minimalnych ilości dodatków. W ekożywności dopuszczalne jest do 5% substancji dodatkowych. Dlatego też Unia Europejska zezwala producentom na wybór spośród 48 sztucznych barwników, wzmacniaczy smaku i zapachu. Dla porównania producenci konwencjonalni mogą korzystać aż z 316 dodatków do żywności.

Globalny rynek

Globalny rynek produktów ekologicznych w 2020 r. był wart 20 mld USD. Analizując dane za okres 2021-2026, spodziewany jest wzrost rok do roku na poziomie 6,8%. Najnowsze szacunki mówią, że globalny rynek produktów organicznych może wzrosnąć wartościowo do poziomu 28,7 mld USD do 2024 r. Dane te nie uwzględniają korekty w związku z wybuchem wojny w Ukrainie.

Produkty organiczne są produkowane w specjalistycznych farmach spełniających zasady rolnictwa i hodowli ekologicznej. Produkty te są wolne od substancji konserwujących, są bogate w antyoksydanty, naturalne witaminy (witaminy A i E), składniki mineralne (żelazo i selen), kwasy omega 3 i skoniugowany kwas CLA. Postrzega się je jako bardziej korzystne dla zdrowia, bo produkowane w oparciu o naturalne metody i z zastosowaniem naturalnych nawozów i pasz. Wiele osób wierzy, że produkty te są czyste, bez chemii i wszelkiego typu polepszaczy smaku, zapachu i struktury. Dodatkowo, jako w pełni naturalne, korzystniej wpływają na zdrowie, podkręcają metabolizm, wzmacniają nasz układ odpornościowy, obniżają ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe oraz choroby serca. Tego typu żywność jest spożywana przez bardziej świadome i wyedukowane osoby o większej zasobności portfela. 

Obecnie na rynku polskim dostępne są wszystkie podstawowe produkty mleczarskie w wersji bio. Produkty organiczne oferowane są głównie przez mniejszych producentów, dla których stanowią podstawię biznesu, albo przez dużych producentów, którzy wyodrębnili w swoim portfolio odrębną kategorię produktową. Posiadanie w swojej ofercie produktów ekologicznych buduje korzystny wizerunek firmy jako społecznie odpowiedzialnej, dbającej o środowisko i konsumentów.

Ważnym czynnikiem rozwoju rynku produktów ekologicznych w Polsce jest wzrost świadomości konsumentów, którzy stali się bardzo krytyczni wobec konwencjonalnej żywności. Coraz bardziej dbają o swoje zdrowie i chcą kupować żywność, która odpowiada ich potrzebom. Część z nich stosuje takie produkty z ideologicznego punktu widzenia i troski o środowisko naturalne. Kluczowym składnikiem wpływającym na decyzje konsumentów jest też zasobność portfela.

Ważnym elementem rozwoju rynku jest wzrost dostępności asortymentu i poszerzanie oferty handlowej zarówno w kanałach tradycyjnych, wielkopowierzchniowych, jak i on-line. Korzystnym dla rozwoju żywności jest także zauważenie tego typu produktów przez handel i przeznaczenie dla nich specjalnie oznakowanych powierzchni handlowych. W końcu istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi kategorii jest wdrożenie działań marketingowych, prowadzenie akcji informacyjno-promocyjnych organizowane zarówno przez producentów, jak i różnego rodzaju instytucje i organizacje, zarówno państwowe, jak i pozarządowe, które przyczynią się do zwiększenia świadomości wśród polskich konsumentów.

W branży mleczarskiej produkty ekologiczne znajdziemy w ofercie takich podmiotów gospodarczych jak Bakoma, Grupa Mlekovita, Piątnica (OSM), Jasienica Rosielna (OSM). Wiele produktów ekologicznych można też spotkać u mniejszych producentów specjalizujących się w tego typu wyrobach. Należą do nich m.in. firmy: Mleczarnia EkoŁukta i Jasionek Hodowla Kóz Gospodarstwo Ekologiczne Sławomir Łęgowski.

Literatura dostępna w redakcji.