Mleczarstwo w Ukrainie: Ukraiński rynek mleczarski

24 lutego br. minęły dokładnie trzy lata, odkąd Rosja napadła na Ukrainę – od tego momentu trwa pełnoskalowa wojna. Zarówno cały naród ukraiński, jak i Europa oraz świat liczą na jak najszybsze zakończenie konfliktu. W takich właśnie warunkach funkcjonować musi ukraińska gospodarka. Pod ostrzałem, zaborem, z niedoborami i niepewną przyszłością, jednak z perspektywą i aspiracjami przystąpienia do Unii Europejskiej. Przyjrzyjmy się zatem, jak w tym czasie radzi sobie tamtejsza branża mleczarska i jak realizuje wymogi europejskiej integracji. 

Według najnowszych danych opublikowanych przez Komisję Polityki Rolnej i Gruntowej Najwyższej Rady Ukrainy (Parlament) pomimo wojny ukraiński przemysł mleczarski zachował swoją zdolność produkcyjną. Jednocześnie dalszego rozwoju wymaga hodowla zwierząt, a przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem mleka potrzebują ciągłej modernizacji. 

Pogłowie bydła

W Ukrainie rynek mleka jest w dużym stopniu uzależniony od sektora rolniczego i jego bogatej historii produkcji mleczarskiej. Krajobraz geograficzny i klimat kraju również odgrywają znaczącą rolę w dostępności produktów mlecznych. Ponadto kulturowe preferencje dotyczące świeżych, lokalnych artykułów mleczarskich napędzają popyt na wyroby tradycyjne, co prowadzi do unikalnej dynamiki rynku. Dodatkowo otoczenie regulacyjne kraju promuje wzrost małych gospodarstw mleczarskich, przyczyniając się do zróżnicowania ukraińskiego rynku mleka.

Zgodnie z danymi Ministerstwa Polityki Rolnej i Żywności Ukrainy stan na 1 grudnia 2024 r. wskazywał, iż w gospodarstwach przydomowych i przemysłowych hodowanych jest 2 mln 178,7 tys. sztuk bydła rogatego, z czego 1 mln 216,7 tys. sztuk to krowy mleczne. W porównaniu do 1 listopada 2024 r. pogłowie bydła w Ukrainie zmniejszyło się o 66,4 tys. sztuk (–3%), w tym pogłowie krów mlecznych o 16,4 tys. sztuk (–1%). W porównaniu do 1 grudnia 2023 r. pogłowie bydła zmniejszyło się o 161,4 tys. sztuk (–7%), a krów mlecznych – o 87,7 tys. sztuk (–7%). Zdaniem analityków blisko 42% zwierząt hodowlanych (917,3 tys. sztuk w grudniu 2024 r., czyli o 1,2 tys. sztuk mniej niż w listopadzie) znajduje się w gospodarstwach przemysłowych, a 58% – w gospodarstwach przydomowych, przy czym liczba krów mlecznych w gospodarstwach przemysłowych wynosiła 375,3 tys. sztuk i nie uległa zmianie w ciągu ostatniego miesiąca 2024 r. Natomiast w ciągu całego roku 2024 pogłowie bydła rogatego w przedsiębiorstwach zmniejszyło się o 6,4 tys. sztuk (–1%), a liczba krów mlecznych w gospodarstwach mleczarskich zmniejszyła się o 6,2 tys. sztuk (–2%).

W sektorze prywatnym hodowanych jest 1 mln 261,4 tys. sztuk bydła rogatego, czyli o 65,2 tys. sztuk (–5%) mniej w porównaniu do 1 listopada 2024 r. Liczba krów mlecznych w gospodarstwach przydomowych na 1 grudnia 2024 r. wynosiła 841,4 tys. sztuk – o 16,4 tys. sztuk (–2%) mniej niż w listopadzie 2024 r. Czyli w ciągu ostatniego roku pogłowie bydła w gospodarstwach przydomowych zmniejszyło się o 155 tys. sztuk (–12%), a pogłowie krów mlecznych zmniejszyło się o 81,6 tys. sztuk (–10%).

Również według wstępnych danych Ministerstwa Polityki Rolnej i Żywności Ukrainy wzrost pogłowia bydła w grudniu 2024 r. nastąpił w przedsiębiorstwach rolniczych obwodów: mikołajowskiego (+12%), tarnopolskiego (+10%), chmielnickiego (+7%), iwano-frankowskiego (+5%), czerkaskiego (+5%) i kijowskiego (+4%) w porównaniu do 1 grudnia 2023 r. Zdaniem Związku Przedsiebiorstw Mleczarskich Ukrainy jest to związane z koniecznością przenoszenia gospodarstw rolnych z obwodów dniepropietrowskiego i sumskiego do innych obwodów Ukrainy w kontekście nasilenia rosyjskich ataków rakietowych i bombowych na osady graniczne i przyfrontowe. Nie jest to jednak wystarczająca praktyka, gdyż powstałe najczęściej w latach 70. i 80. XX w. gospodarstwa nie spełniają już wymagań dotyczących warunków trzymania zwierząt, dlatego nie są w stanie przyjąć ich większej liczby. W związku z powyższym pozostaje jedynie dalsza redukcja pogłowia. 

Specjaliści dodają, że od początku rosyjskiej inwazji na pełną skalę Ukraina straciła około 12% swojego bydła rogatego, głównie w wyniku całkowitego lub częściowego zniszczenia gospodarstw i śmierci inwentarza żywego.

Czynniki makroekonomiczne

Rynek mleczarski w Ukrainie jest silnie uzależniony od czynników makroekonomicznych, takich jak stabilność gospodarcza kraju, polityka rządowa i umowy handlowe. Obecny klimat gospodarczy w tym kraju charakteryzuje się powolnym wzrostem z powodu niestabilności politycznej i trwającej wojny. Wywołało to wysokie wskaźniki inflacji i osłabienie waluty, co z kolei wpłynęło na siłę nabywczą konsumentów. Ponadto niedawna implementacja umowy stowarzyszeniowej Ukraina – Unia Europejska otworzyła rynek na zwiększoną konkurencję ze strony producentów mlecznych z Unii Europejskiej, co doprowadziło do presji cenowej na lokalnych producentów.

Czynniki wpływające na ciągły wzrost cen na ukraińskim rynku mleczarskim obejmują braki kadrowe oraz przerwy w dostawach prądu. Dodatkowo według szacunków Związku Przedsiebiorstw Mleczarskich Ukrainy liczba działających zakładów przetwórstwa mleka w kraju zmniejszyła się ze 178 w 2021 r. do około 110 w 2024 r. Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim fakt, że 39 z tych zakładów znajduje się na terytorium kontrolowanym przez wojska rosyjskie.

Brak surowca również stanowi poważny problem, z którym Ukraina musi się zmierzyć. Obecnie wykorzystanie mocy produkcyjnych działających zakładów wynosi jedynie 60%. Przyczynami tej sytuacji są zawieszenie działalności wielu gospodarstw oraz utrudniona podaż surowca ze względu na problemy z jakością dostarczanego mleka. Zgodnie z obowiązującymi przepisami mleko wytwarzane w większości rodzinnych gopodarstw nie może być wykorzystywane do produkcji wyrobów mleczarskich przeznaczonych na eksport ani do zaopatrzenia sieci handlowych.

Wysoka inflacja, wzrost cen energii elektrycznej i paliwa, a co za tym idzie wzrost wszelkich kosztów materiałowych i osobowych związanych z produkcją i przetwórstwem wymusiły podniesienie cen na każdym etapie wytwarzania, a także cen detalicznych dla ostatecznego konsumenta. Związek Przedsiębiorstw Mleczarskich Ukrainy wskazuje ponadto na ograniczenie eksportu ukraińskiej serwatki mlecznej stosowanej w diecie trzody chlewnej, co prawdopodobnie związane jest z wybuchem afrykańskiego pomoru świń w Europie. 

Ale są też i dobre wieści, gdyż według informacji Państwowej Służby Ukrainy ds. Bezpieczeństwa Żywności i Ochrony Konsumentów rynki 29 krajów świata są już otwarte na ukraińskie produkty mleczne, a kolejnych 11 rynków jest w trakcie negocjacji, co pozytywnie wpłynie na wielkość eksportu. Jak podaje Ministerstwo Polityki Rolnej i Żywności Ukrainy, obecnie 60 ukraińskich mleczarni posiada akredytację Unii Europejskiej, która pozwala na sprzedaż produktów na rynkach europejskich.

Wyniki w branży

W ujęciu ogólnym rynek mleka w Ukrainie wykazał w ostatnich latach łagodny wzrost, na który wpływ miały takie czynniki jak rosnący popyt na produkty mleczne, rosnąca świadomość zdrowotna i wygoda zakupów online. Oczekuje się, że ten trend utrzyma się ze względu na silny sektor rolniczy kraju i wsparcie rządu dla przemysłu mleczarskiego. Tym samym, jak podaje Związek Przedsiębiorstw Mleczarskich Ukrainy, zgodnie z wynikami w 2024 r. eksport mleka z Ukrainy wzrósł na tle niedoboru tłuszczów mlecznych oraz wzrostu cen masła i innych towarów, które są notowane na światowych giełdach.

Według wstępnych danych Państwowej Służby Statystycznej Ukrainy w grudniu 2024 r. wyeksportowano 7,23 tys. ton produktów mlecznych o wartości 17,18 mln USD. W 2024 r. Ukraina wyeksportowała 117,73 tys. ton produktów mlecznych o wartości 295,03 mln USD. W stosunku do roku 2023 wolumen eksportu wzrósł o 8%, a dochody ze sprzedaży wzrosły o 14%.

Głównymi pozycjami eksportu w ujęciu kwotowym w grudniu 2024 r. były następujące towary: 

• mleko i śmietana zagęszczone – 32%,
• sery – 22%,
• masło – 20%,
• mleko i śmietana niezagęszczone – 9%.

W porównaniu do listopada 2024 r. Ukraina zwiększyła przychody z eksportu mleka i śmietany niezagęszczonej (+7%), maślanki (+5%), serwatki (+30%) oraz lodów (+17%). Jednak w ciągu ostatniego miesiąca roku spadły przychody z eksportu mleka i śmietany zagęszczonej (–13%), podobnie masła (–47%) i serów (–74%). W porównaniu natomiast do grudnia 2023 r. przychody z eksportu mleka i śmietanki zagęszczonej wzrosły o 24%, maślanki o 39%, serwatki o 14%, masła o 17%, serów o 8%, a lodów o 21%. Zmniejszyły się jedynie przychody z eksportu mleka i śmietany niezagęszczonej (–8%). Ogółem w 2024 r. Ukraina zwiększyła przychody z eksportu wszystkich pozycji produktowych, w tym mleka i śmietany niezagęszczonej (+6%), mleka i śmietanki zagęszczonej (+8%), maślanki (+29%), serwatki (+19%), masła (+15%), serów (+26%), lodów (+21%) i kazeiny (+3%).

Wraz z urbanizacją i modernizacją Ukrainy rośnie tendencja do zdrowszych i wygodniejszych wyborów żywieniowych. Doprowadziło to do wzrostu popytu na produkty mleczne i jaja, które są ekologiczne, lokalnie hodowane oraz wolne od hormonów i antybiotyków. Ponadto preferowane są produkty zaspokajające określone potrzeby dietetyczne, np. wegańskie lub bezlaktozowe. Jednocześnie zauważono, że w grudniu 2024 r. nastąpił spadek wolumenu eksportu przetworów mlecznych z Ukrainy w związku z tradycyjnym spowolnieniem aktywności zakupowej na światowym rynku mleczarskim w okresie świąt noworocznych.

Obniżenie cen masła w Stanach Zjednoczonych, Nowej Zelandii i Unii Europejskiej ograniczyło w czwartym kwartale 2024 r. aktywność eksportową ukraińskich przedsiębiorstw i wywołało wzrost cen surowego mleka w środkowej części kraju. W roku 2024 na świecie brakowało również tłuszczów mlecznych, a w różnych regionach wolumen produkcji mleka surowego wyraźnie spadł, co spowodowało, że rynek mleczarski był niezrównoważony, a popyt przewyższał podaż.

Głównym czynnikiem wzrostu cen surowców giełdowych w 2024 r. były ceny masła. Wzrost światowych cen przetworów mlecznych i dewaluacja hrywny przyczyniły się do aktywności ukraińskich eksporterów. Ceny mleka surowego w Ukrainie pomimo wzrostu nadal były niższe od cen europejskich, a krajowe przetwory mleczne, a w szczególności masło, były atrakcyjne na rynkach zagranicznych.

Rynek mleka w Ukrainie przechodzi zmianę w kierunku organicznych i zrównoważonych metod produkcji. Trend ten jest spowodowany popytem konsumentów na zdrowsze i przyjazne dla środowiska warianty produktów. Ponadto rośnie zapotrzebowanie na wyroby lokalne, co prowadzi do wzrostu liczby małych gospodarstw mleczarskich. Trendy te mają istotne implikacje dla interesariuszy branży, ponieważ muszą się oni dostosować, aby sprostać zmieniającym się preferencjom konsumentów i konkurować z mniejszymi producentami. Ponadto trajektoria tych trendów sugeruje, że rynek ekologicznych produktów mlecznych będzie nadal rósł w nadchodzących latach. Daje to firmom możliwość wyróżnienia się i wykorzystania niszy rynkowej. Stwarza jednak również wyzwania dla większych, uprzemysłowionych gospodarstw, które mogą mieć trudności z nadążaniem za popytem na bardziej zrównoważone i lokalne produkty.

Jednocześnie w 2024 r. Ukraina zwiększyła wolumen importu produktów mlecznych, który wyniósł 60,26 tys. ton, czyli o 1% więcej niż w 2023 r. W ujęciu kwotowym import wyniósł 290,30 mln USD, czyli o 9% więcej niż w roku 2023. W grudniu 2024 r. Ukraina sprowadziła 7,6 tys. ton produktów mlecznych o wartości 38,72 mln USD. W wolumenie naturalnym import wzrósł o 23% w porównaniu do listopada i o 30% w porównaniu do roku 2023. Wydatki zaś za produkty importowane wzrosły o 25% w porównaniu do listopada 2024 r. i grudnia 2023 r.

Reasumując, w 2024 r. Ukraina wyeksportowała więcej produktów mlecznych, niż importowała, o czym świadczy dodatnie saldo w wysokości 4,73 mln USD.

Główne problemy

Podczas jednego z ostatnich oficjalnych spotkań ministra polityki rolnej i żywności Ukrainy ze Związkiem Przedsiębiorstw Mleczarskich Ukrainy przedstawiono 10 najważniejszych problemów w branży mleczarskiej. Jednym z nich jest potrzeba wdrożenia działań mających na celu zmniejszenie wolumenu szarej strefy w przetwórstwie mleka. Jak podkreślili przedstawiciele Związku, nielegalna produkcja bardzo negatywnie wpływa na podmioty rynkowe działające w oparciu o system prawny i przynosi wysokie straty dla państwa. 

Jako jedno z rozwiązań Związek zaproponował pobudzenie dostaw surowców mlecznych do oficjalnego przetwórstwa przemysłowego, kontrolę wydanych zezwoleń na prowadzenie działalności oraz zniesienie moratorium na kontrolowanie podmiotów zajmujących się surowcami i produktami mlecznymi przez Państwową Służbę Ukrainy ds. Bezpieczeństwa Żywności i Ochrony Konsumentów. Zaproponowano także rejestrację producentów surowców i przetworów mlecznych w Państwowym Rejestrze Rolniczym (w odrębnych rejestrach) i uwzględnienie w nim operacji zakupu surowców i ich przetwórstwa. 

Ponadto branża mleczarska wezwała do wzmocnienia zapobiegania fałszowaniu produktów mlecznych, co również może ułatwić zniesienie moratorium na kontrolę operatorów rynkowych przez Państwową Służbę Ukrainy ds. Bezpieczeństwa Żywności i Ochrony Konsumentów. Jednocześnie Ministerstwo wspólnie ze Związkiem może inicjować zmiany w przepisach prawnych zwiększające odpowiedzialność za naruszenia technologii produkcji mleczarskiej, a także ograniczające udział nieuczciwych dostawców żywności w zamówieniach publicznych na przetwory mleczne.

Kolejny problem to konieczność podjęcia prac nad rozszerzeniem reżimu wolnego handlu pomiędzy Ukrainą a Unią Europejską w kontekście branży mleczarskiej oraz nad otwarciem nowych rynków zbytu produktów mlecznych. Szczególnie dużym zainteresowaniem cieszą się Kanada, USA, Chile, Indonezja i kraje afrykańskie. Związek jest przekonany, że rząd i biznes mogą współpracować, aby zapewnić korzystne warunki dostaw produktów mleczarskich na określone rynki.

W związku z niedoborami mleka i spadkiem pogłowia krów branża mleczarska wezwała Ministerstwo Polityki Rolnej i Żywności Ukrainy do wspólnego opracowania dokumentu programowego dotyczącego rozwoju hodowli bydła mlecznego w Ukrainie. Zdaniem ekspertów należy przede wszystkim dokonać inwentaryzacji treści Koncepcji Celowego Programu Gospodarczego Państwa dla Rozwoju Hodowli Zwierząt do roku 2033 oraz Planu Działań na rzecz jego realizacji. Aby rozwiązać te problemy, ważne jest także znalezienie możliwości przywrócenia wsparcia finansowego państwa dla rozwoju hodowli bydła mlecznego. Biznes zaapelował do rządu, aby ten przynajmniej częściowo przywrócił niektóre instrumenty wsparcia budżetowego, które były stosowane w 2021 r. i oczekiwane w kolejnych latach. W szczególności chodzi o zrekompensowanie części kosztów hodowli krów i wypłatę dotacji budżetowej na zapewnienie wzrostu pogłowia zwierząt. Ponadto branża potrzebuje maksymalnego pozyskania środków od inwestorów, aby pobudzić rozwój rodzinnych gospodarstw mlecznych i wyeliminować szarą strefę z rynku.

Kolejną koniecznością jest zwiększenie poziomu zabezpieczenia finansowego, przede wszystkim kredytowego, przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem mleka. Pomoże to uniknąć kryzysu płynności i przeprowadzić zmiany technologiczne produkcji, co jest istotne, biorąc pod uwagę wymogi integracji europejskiej. W szczególności wezwano przedsiębiorstwa mleczarskie do wspólnego poszukiwania możliwości zwiększenia limitu kredytowania w ramach programu „Affordable Loans 5-7-9%”. W ramach programu państwo rekompensuje część odsetek od kredytu, obniżając w ten sposób stawkę, jaką klient musi zapłacić w ramach umowy. Program realizowany jest przez rząd Ukrainy z inicjatywy prezydenta za pośrednictwem Funduszu Rozwoju Przedsiębiorczości.

Ponadto Związek Przedsiębiorstw Mleczarskich Ukrainy zaapelował o uruchomienie wspólnego projektu mającego na celu przywrócenie statystyki wielkości produkcji produktów mlecznych, co pozwoli zarówno branży, jak i konsumentom uzyskać obiektywną informację na temat wielkości produkcji przetworów mlecznych. Niezwykle ważne jest również uregulowanie relacji pomiędzy producentami żywności a sprzedawcami detalicznymi, a co za tym idzie ustalenie obiektywnych i przejrzystych warunków płatności za dostarczony towar.