Trwałość żywności: Zagospodarowanie żywności nieprzeznaczonej do spożycia

Żywność odzwierzęca nieprzeznaczona do spożycia jest zaliczana do produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego. Przeciętnemu konsumentowi pojęcie „produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego” może kojarzyć się z odpadami organicznymi powstającymi w wyniku uboju zwierząt w rzeźniach, zakładach rozbioru, przetwórstwa i innych zakładach sektora spożywczego, tj. skóry, skórki, kopyta, rogi, szczecina, sierść, włosie pochodzenia zwierzęcego, jak również innymi produktami pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonymi do spożycia przez ludzi lub których ludzie nie spożywają. Tymczasem pojęcie „produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego” obejmuje również żywność pochodzenia zwierzęcego po terminie ważności do spożycia lub posiadającą naruszone opakowanie oraz odpady cateringowe pochodzące z placówek zbiorowego żywienia.

Szczegółowe zasady kategoryzacji i zagospodarowania produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego określają Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 określające przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, Rozporządzenie Komisji (UE) nr 142/2011 z dnia 25 lutego 2011 r. w sprawie wykonania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 określającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, oraz w sprawie wykonania dyrektywy Rady 97/78/WE w odniesieniu do niektórych próbek i przedmiotów zwolnionych z kontroli weterynaryjnych na granicach w myśl tej dyrektywy, a także Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 z dnia 15 marca 2017 r. w sprawie kontroli urzędowych i innych czynności urzędowych przeprowadzanych w celu zapewnienia stosowania prawa żywnościowego i paszowego oraz zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt, zdrowia roślin i środków ochrony roślin, zmieniające rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 999/2001, (WE) nr 396/2005, (WE) nr 1069/2009, (WE) nr 1107/2009, (UE) nr 1151/2012, (UE) nr 652/2014, (UE) 2016/429 i (UE) 2016/2031, rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2005 i (WE) nr 1099/2009 oraz dyrektywy Rady 98/58/WE, 1999/74/WE, 2007/43/WE, 2008/119/WE i 2008/120/WE, oraz uchylające rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 854/2004 i (WE) nr 882/2004, dyrektywy Rady 89/608/EWG, 89/662/EWG, 90/425/EWG, 91/496/EWG, 96/23/WE, 96/93/WE i 97/78/WE oraz decyzję Rady 92/438/EWG (rozporządzenie w sprawie kontroli urzędowych). W Polsce nadzór nad produktami ubocznymi pochodzenia zwierzęcego sprawuje Inspekcja Weterynaryjna.

Szacuje się, że na terenie UE powstaje ponad 20 mln ton produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego rocznie (w Polsce ilość ta jest określana na ok. 2 mln ton), a całej żywności wyrzuca się ok. 88 mln ton rocznie. Nieprawidłowe zagospodarowanie produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego może mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo sanitarno-weterynaryjne ludzi i zwierząt, ale jest również niebezpieczne dla środowiska naturalnego. Odpady żywnościowe nie tylko marnują cenne zasoby naturalne i finansowe, ale także wypełniają składowiska, które emitują metan.

Na pewno każdy z nas zdaje sobie sprawę, że produkty spożywcze wywierają wpływ na środowisko – produkcja żywności wiąże się z użyciem ogromnej ilości wody i energii, zasobów gleby i tlenu. Każdy produkt wywiera inny wpływ na środowisko naturalne. Wiąże się to nie tylko z różnym zużyciem zasobów naturalnych, ale także z różnymi kosztami transportu, przechowywania, a następnie przygotowania jej do spożycia. W tym kontekście, marnowanie żywności pochodzenia zwierzęcego wypada bardzo niekorzystnie w porównaniu do żywności takiej jak zboża i warzywa. Dla przykładu szacuje się, że produkowanie (a więc i marnowanie) mięsa to udział 20% śladu węglowego w całkowitej puli niewykorzystanej żywności [https://www.fao.org/3/bb144e/bb144e.pdf].

Światowa Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) szacuje, że co roku na świecie tracimy lub marnujemy ok. 1,5 mld ton żywności nadającej się do spożycia, co stanowi ok. 1/3 całej produkowanej żywności, a odpady żywnościowe generują około 8-10% światowej emisji gazów cieplarnianych. Marnowanie żywności jest to problem, który dotyczy głównie krajów wysoko rozwiniętych. W Agendzie ONZ na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 przyjęto m.in. zmniejszenie o połowę globalnej wielkości marnotrawienia żywności, a także zmniejszenie strat żywności wzdłuż linii produkcyjnych [https://www.un.org.pl/agenda-2030-rezolucja].

W Polsce, w Dzienniku Ustaw z 2019 r. pod poz. 1680 opublikowano ustawę z dnia 19 lipca 2019 r. o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190001680]. Ustawa została ogłoszona w dniu 3 września 2019 r., a powyższe przepisy weszły w życie w dniu 18 września 2019 r. Ustawa określa zasady postępowania z żywnością oraz obowiązki sprzedawców żywności w celu przeciwdziałania marnowaniu żywności oraz negatywnym skutkom społecznym, środowiskowym i gospodarczym wynikającym z marnowania żywności. Na potrzeby ustawy „marnowanie żywności” zdefiniowano jako wycofywanie z etapu dystrybucji żywności, która spełnia wymogi prawa żywnościowego, w tym określone w Rozporządzeniu (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiającym ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującym Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającym procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, w szczególności ze względu na zbliżający się upływ terminu przydatności do spożycia lub daty minimalnej trwałości lub ze względu na wady wyglądu tych środków spożywczych albo ich opakowań i przeznaczanie ich do unieszkodliwiania jako odpady. Z kolei „sprzedawcą żywności” jest każdy podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze (o którym mowa w art. 3 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 178/2002) w zakresie sprzedaży żywności w jednostce handlu detalicznego lub hurtowego o powierzchni sprzedaży w rozumieniu art. 2 pkt 19 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2020 r. poz. 293, 471, 782, 1086 i 1378) powyżej 250 m2, w której przychody ze sprzedaży żywności stanowią co najmniej 50% przychodów ze sprzedaży wszystkich towarów. 

Zgodnie z zapisami Ustawy o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności sprzedawca żywności jest obowiązany do zawarcia umowy w formie pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności z organizacją pozarządową dotyczącej nieodpłatnego przekazywania żywności spełniającej wymogi prawa żywnościowego (w tym określone w rozporządzeniu (WE) nr 178/2002, a nieprzeznaczonej do sprzedaży, w szczególności ze względu na wady wyglądu albo opakowań żywności, z wyjątkiem napojów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 1,2% oraz napojów alkoholowych będących mieszaniną piwa i napojów bezalkoholowych, w których zawartość alkoholu przekracza 0,5%).

Sprzedawca żywności jest także zobowiązany do ponoszenia opłaty za marnowanie żywności, którą oblicza się jako iloczyn stawki opłaty i masy marnowanej żywności. Podstawę obliczenia opłaty stanowi 90% masy marnowanej żywności w kilogramach. Stawka opłaty wynosi 0,10 zł za 1 kg marnowanej żywności. Opłata jest obliczana na koniec roku kalendarzowego.

Ponadto, sprzedawca żywności jest obowiązany do prowadzenia kampanii edukacyjno-informacyjnych w jednostce handlu w zakresie racjonalnego gospodarowania żywnością oraz przeciwdziałania marnowaniu żywności co najmniej raz w roku przez co najmniej dwa kolejne tygodnie, w każdym dniu działalności jednostki handlu. Kampania edukacyjno-informacyjna ma być prowadzona wspólnie z organizacją pozarządową, z którą sprzedawca żywności zawarł umowę. Koszty poniesione przez sprzedawcę żywności na prowadzone kampanie edukacyjno-informacyjne pomniejszają wysokość opłaty ponoszonej za marnowanie żywności. Przy czym na kampanię sprzedawca może przeznaczyć nie więcej niż 20% środków pochodzących z opłaty za marnowanie żywności. Opłatę ponoszoną za marnowanie żywności pomniejsza się także o poniesione przez sprzedawcę żywności koszty wykonania umowy z organizacją pozarządową, w tym koszty transportu i dystrybucji żywności.

Wskazywanymi powodami wyrzucania żywności przez konsumentów jest jej zepsucie, przeoczenie daty ważności, przygotowanie zbyt dużej ilości jedzenia i dokonywanie zbyt dużych zakupów. Mniej niż połowa Polaków ma w zwyczaju sprawdzenie przed zakupami zawartości lodówki lub przygotowanie listy niezbędnych produktów. To dlatego tak znaczna liczba konsumentów przyznaje się do kupowania produktów, których wcześniej nie planowała lub dokonywania zakupów „na zapas”. Połowa Polaków przyznaje, że nie nabywa produktów, które gorzej wyglądają, np. zdeformowanych warzyw i owoców lub zapakowanych w zdeformowane opakowania. Niezależnie od wieku, polscy konsumenci wykazują dezorientację w rozumieniu terminów określających trwałość produktu spożywczego: „należy spożyć do...” oraz „najlepiej spożyć przed...”, jak również rozróżnianiu produktów żywnościowych trwałych od łatwo psujących się. Ponad 60% konsumentów nie rozróżnia pojęć „należy spożyć do...” oraz „najlepiej spożyć przed...” [Komisja Europejska (2015) Flash Eurobarometer 425: Marnowanie żywności i oznaczanie dat].

W zakresie obowiązków producentów żywności jest prowadzenie kampanii edukacyjno-informacyjnej, aby konsumenci przyswoili sobie podstawowe w tym zakresie informacje:

• „należy spożyć do” („use by”) – tzw. termin przydatności do spożycia, sformułowanie umieszczane na produktach nietrwałych (np. świeże mleko, surowe ryby, mięso), produkty takie mają dodatkowe zalecenia odnośnie warunków przechowywania, np. „Przechowywać w temperaturze 2-4°C”, po minięciu terminu przydatności do spożycia produkt może stracić swoje właściwości walory smakowe, również stanowić niebezpieczeństwo spożycia, jeśli taki produkt zostanie otwarty, należy przestrzegać zaleceń znajdujących się na opakowaniu: „Należy spożyć w ciągu 48 godzin od otwarcia opakowania”;
• „najlepiej spożyć przed”, „najlepiej spożyć przed końcem” („best before”) – tzw. data minimalnej trwałości, sformułowanie umieszczane na produktach trwałych, np. mrożonych, konserwach, suchych (makaron, ryż) i innych (olej roślinny, czekolada), jeśli przestrzega się wskazówek dotyczących przechowywania, zaś opakowanie nie jest naruszone, to po upłynięciu daty minimalnej trwałości żywność jest nadal bezpieczna do spożycia, po minięciu daty minimalnej trwałości produkt może tracić swoje właściwości smakowe i zmieniać konsystencję, ale bez uszczerbku dla bezpieczeństwa spożycia, jeśli taki produkt został otwarty, należy przestrzegać zaleceń znajdujących się na opakowaniu: „Należy spożyć w ciągu 48 godzin od otwarcia opakowania”.

Edukacja konsumentów jest najlepszym sposobem na poradzenie sobie z zagadnieniem marnotrawstwa żywności, a więc ograniczeniem generowania żywności nieprzeznaczonej do spożycia przez ludzi. Dla przykładu, we Włoszech tak skutecznie wypromowano u konsumentów nawyk zabierania do domu niedokończonego posiłku zamawianego w restauracji, że obecnie stało się to powszechnym zwyczajem. Kraje, w których przeprowadzi się kampanie edukacyjno-informacyjne w zakresie racjonalnego gospodarowania żywnością obserwuje się zmniejszenie skali marnotrawstwa. Francja, uznawana za lidera walki z marnotrawstwem żywności, wprowadziła szereg rozwiązań prawnych i rygorystyczne przepisy dotyczące marnotrawienia żywności, które mają ograniczyć ten problem o połowę do roku 2025. W 2012 r. wprowadzono ustawę, która ma ograniczyć ilość odpadów organicznych kierowanych na składowiska. Obecnie we Francji recykling odpadów organicznych jest obowiązkowy dla wszystkich firm, w tym dla branży hotelarskiej i gastronomicznej, które wytwarzają co najmniej 10 ton odpadów organicznych rocznie. W 2016 r. Francja jako pierwszy kraj na świecie przyjęła ustawę o zwalczaniu marnotrawienia żywności, która oznaczała, że supermarketom zabroniono niszczenia niesprzedanych produktów spożywczych, a zamiast tego zmuszono je do oddawania ich w formie darowizny do organizacji non-profit. Ustawa ta stanowiła punkt wyjścia do walki z marnotrawieniem żywności poprzez zakaz jej niszczenia i ułatwienie dawstwa. Od czasu przyjęcia jej zakres został jeszcze bardziej rozszerzony, zgodnie z definicją w nowych dekretach i ustawach. Interesujące jest jednak to, że rząd francuski podejmuje działania mające na celu ograniczenie marnowania żywności także w gospodarstwach domowych. Dla przykładu, władze Paryża uruchomiły inicjatywę recyklingu bioodpadów, aby zachęcić gospodarstwa domowe do recyklingu odpadów spożywczych zamiast ich wyrzucania. Odpady są zbierane i przekształcane w nawozy, ciepło, energię elektryczną lub biopaliwo dla autobusów.

W Polsce, za kontrolę przestrzegania przepisów ustawy o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności odpowiada Inspekcja Ochrony Środowiska, a prawo oświatowe zostało wzbogacone o zapisy dotyczące upowszechniania wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach racjonalnego odżywiania oraz przeciwdziałaniu marnowaniu żywności. Czy to wystarczy, aby właściwie zredukować ilość żywności klasyfikowanej jako nieprzeznaczona do spożycia?