Bio: Nowa filozofia życia

Jeszcze klika lat temu osoby podejmujące się produkcji żywności organicznej uważano za nieszkodliwych szaleńców. Oddalenie od cywilizacji, stosowanie naturalnych nawozów, zachwalanie niedoskonałych w kształcie i wyglądzie owoców i warzyw, dbałość o dobrostan zwierząt. Na to wszystko patrzono z przymrużeniem oka. Jednak z czasem w tej materii coś drgnęło. Coraz więcej osób zaczęło interesować się wyrobami organicznymi. Zaczęto dostrzegać ich naturalność, inny smak, aromat oraz doceniać humanitaryzm w traktowaniu zwierząt.

Nic więc dziwnego, że konsumpcja żywności organicznej (zwanej ekologiczną albo bio) z roku na rok zyskuje coraz większą rzeszę zwolenników. Co więcej, zainteresowanie tego typu produktami jest przez wielu analityków rynku wpisywane jako jeden z trendów w produkcji żywności. Ludzie coraz bardziej cenią sobie powrót do natury, czystego powietrza i dbałości o środowisko. Są coraz bardziej świadomi, że to, co nas otacza, będzie miało kolosalny wpływ na nasze życie i naszych bliskich za kilkanaście lat. Dlatego coraz łaskawszym okiem patrzą na żywność ekologiczną wyprodukowaną przy użyciu bardziej przyjaznych dla środowiska oraz zwierząt standardów. Żywność wytwarzaną bez dodatków pestycydów oraz roślin i organizmów modyfikowanych genetycznie.

Rynek produktów ekologicznych w UE

Na podstawie danych z pracy H. Willera i J. Lernouda pt. „The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends” z 2019 r. – rolnictwo ekologiczne w Unii zajmowało około 14,6 mln ha, co stanowi 2,9% powierzchni upraw. Najwięcej ekologicznych areałów rolnych posiada Hiszpania, następnie Włochy i Francja. Polska plasuje się na 7. miejscu. W 2000 r. w UE poziom sprzedaży detalicznej żywności bio wynosił 6,5 mld euro. Obecnie jest to ok. 37,3 mld euro, czyli około 10,5 euro na osobę.

Rynek produktów ekologicznych w Polsce

W Polsce organiczna produkcja rolnicza rozwija się od wielu lat. Według danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w latach 2003-2013 nastąpił boom rolnictwa ekologicznego. W przeciągu 10 lat liczba gospodarstw wzrosła z 2,3 tys. do prawie 26,6 tys. Jednak ostatnimi laty zauważa się, że liczba gospodarstw ekologicznych maleje. Z danych za 2017 r. wynika, że działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego prowadziło 21,4 tys. podmiotów gospodarczych. Blisko 20,3 tys. rolników ekologicznych działało na powierzchni 495 tys. ha.

Dziś na rynku pozostają ci producenci, którzy rozwijają faktyczną produkcję i specjalizują się w określonej gamie produktów. Specjalizują się i dzięki swojej pasji produkują coraz lepiej i coraz więcej. Ubywa zaś gospodarstw, które były biernymi beneficjentami programów wspierających rolnictwo ekologiczne. W zasadzie poza posiadaną ziemią nic nie robią, niczego nie produkują.

Z danych analitycznych wynika, że największą powierzchnię ekologicznych użytków rolnych zajmują rośliny przeznaczone na paszę. Na drugim miejscu znajdują się łąki i pastwiska oraz zboża. Zauważa się wzrost liczby podmiotów przygotowujących produkty ekologiczne – ich liczba sięgnęła 795. W tej grupie były 664 gospodarstwa rolne zajmujące się wyłącznie przetwórstwem.

Według Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi wartość rynku żywności ekologicznej rośnie. Według danych za 2012 r. branża ta była warta ok. 200 mln zł. Dane za 2019 r. wskazują, że wartość tego segmentu wzrosła o ponad 1 mld złotych. Produkcja żywności ekologicznej zaczyna być dostrzegana i ceniona. Produkty naturalne bez sztucznych dodatków zyskują w oczach konsumentów i otwierają się nowe perspektywy przed rolnikami, którzy podjęli się takiej produkcji. Wartym podkreślenia jest fakt, że rolnicy stawiają nie tylko na produkcję naturalnej żywności, ale także na rozwój produktów regionalnych. Uzyskiwane w ten sposób środki stanowią coraz bardziej istotny wkład w budżet gospodarstwa.

Konsumenci żywności ekologicznej

Największą wadą i barierą zakupu żywności ekologicznej jest jej relatywnie wysoka cena. Dlatego też po tego typu produkty najczęściej sięgają osoby o wyższych dochodach oraz lepiej wykształcone, z wyższą świadomością tematu. Obecnie żywność ekologiczną najchętniej kupują mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich. Są to najczęściej osoby o dobrej pozycji zawodowej i materialnej. Osoby te zainteresowane są żywnością ekologiczną, najczęściej prowadzą świadomy i zdrowy tryb życia. Interesują się sprawami ekologii i ochrony środowiska. Posiadają zaawansowaną wiedzę dotyczącą żywności i żywienia oraz wykorzystują ją do tworzenia zdrowego menu. Bardzo często są to osoby posiadające rodziny i dzieci.

Motywy zakupu żywności ekologicznej

Na zainteresowanie się żywnością ekologiczną wpływa wiele czynników i motywacji. Do najczęściej wymienianych przez analityków rynku zaliczyć można wzrost świadomości konsumenckiej oraz dostrzeganie negatywnego wpływu współczesnej masowej produkcji żywności na życie i zdrowie. Spośród czynników, które wskazywane są przez konsumentów, wymienia się coraz częściej rozumienie faktu nadmiernego marnowania żywności, nadmiernej ilości plastiku w naszym środowisku oraz wzrost zachowań etycznych w stosunku do środowiska i dobrostanu zwierząt.

Na świecie uważa się, że ekologiczna żywność jest naturalna i bardziej korzystna dla zdrowia. Bardzo często taka żywność produkowana jest w mniejszych lokalnych gospodarstwach, na mniejszą skalę, z zachowaniem wszelkich prawideł sztuki agrarnej i hodowlanej. Jednym z trendów w tej kategorii jest charakterystyczny patriotyzm konsumencki. Wśród wymienianych motywów jest przekonanie, że tego typu żywność jest bardziej bezpieczna dla zdrowia, ma większą ilość składników odżywczych, ma lepszy smak i jest wolna od modyfikacji genetycznych. Produkty te są wolne od szkodliwych substancji chemicznych, konserwantów, barwników oraz zawierają o wiele mniej substancji słodzących i zapachowych. Wiele osób kupuje tego typu produkty, ponieważ solidaryzuje się z ideą troski o stan środowiska naturalnego oraz poszanowania życia i egzystencji braci mniejszych.

Pewną konkurencją dla żywności ekologicznej jest żywność produkowana według zasad czystej etykiety, bez dodatku wszelkiej maści ulepszaczy i dodatków. Coraz powszechniejszą praktyką jest też informowanie konsumentów, że surowce uzyskiwane do produkcji danego wyrobu pochodzą od zwierząt karmionych paszami bez GMO. Bardzo cenne są też wszelkiego typu akcje podnoszenia dobrostanu zwierząt oraz produkcji żywności z poszanowaniem środowiska.

Produkcja żywności ekologicznej

Żywność organiczna jest produkowana w ściśle określony sposób. Metody produkcji surowców organicznych są określone prawnie i każdy producent musi ich ściśle przestrzegać na każdym odcinku łańcucha produkcyjnego. Dlatego też, aby żywność można było nazwać ekologiczną musi zawierać nie mniej niż 95% składników wyprodukowanych według standardów ekologicznych. Wszystkie elementy procesu produkcji muszą podlegać określonym przez prawo certyfikacyjne procedurom. W tego typu produkcji zakazuje się m.in. używania nawozów sztucznych, pozwala się stosować tylko naturalne metody użyźniania gleby – takie jak rotacja upraw, używanie naturalnego organicznego kompostu, obornika i koniczyny.

Rolnictwo ekologiczne duży nacisk kładzie na ochronę środowiska naturalnego i otaczającej nas przyrody. Rolnicy ukierunkowywani są na korzystne dla zdrowia i bezpieczne dla środowiska metody produkcji surowców i żywności. Zaleca się stosowanie technik zarządzania gospodarstwami rolnymi zgodnie z naturą. Propagatorzy tej metody podkreślają, że masowo stosowane sztuczne nawozy, pestycydy i nieorganiczne procesy produkcji żywności mogą przyczynić się do zanieczyszczenia środowiska i zmian klimatu.

dr Magdalena Wilgatek

Analityk danych sprzedażowych CMR

Produkty z certyfikatem bio mają znikomy udział w całkowi­tych obrotach sklepów małoformatowych, do 300 m2, ale ich sprzedaż stale rośnie – w 2019 r. klienci sklepów małoforma­towych wydali na tego typu produkty prawie 36% więcej niż rok wcześniej. Produkty z certyfikatem bio są obecnie dostępne średnio w co trzecim sklepie małoformatowym (do 300 m2). W czwartym kwartale 2019 r. klienci mogli wybierać średnio spośród 7 tego typu produktów. Najpow­szechniej dostępną kategorią produktów z certyfikatem bio są jogurty łyżeczkowe oraz jogurty naturalne. Dostępność jogurtów łyżeczkowych wzrosła na po­czątku 2019 r., jednak od drugiego kwartału zaczęła spadać i w ostatnich miesiącach roku wyniosła ok. 1/3 sklepów małoformatowych, które mają w sprze­daży produkty bio. Ograniczenie dystrybucji jogurtów łyżeczkowych wpłynęło na ich udział w sprzedaży całej kategorii bio, w czwartym kwartale wyniósł tro­chę ponad 8%. Największy wzrost udziałów w warto­ści sprzedaży odnotowały produkty sojowe, ryżowe i inne (w tym m.in. roślinne zamienniki mleka, tofu, hummusy czy pasztety sojowe) – ich udział w war­tości sprzedaży produktów bio w ostatnim kwartale 2019 r. wyniósł blisko 16%. W okresie październik- -grudzień 2019 r. pierwszą dziesiątkę rankingu naj­lepiej sprzedających się produktów z certyfikatem bio (wg udziałów w liczbie transakcji) zdominowały produkty z serii Bakoma Bio – jogurty oraz serek o pojemności 140 g. Na drugim i dziewiątym miej­scu znalazło się Mleko Ekologiczne z OSM Piątnica oraz Napój Sojowy z Wapniem od Sante. Produkty z certyfikatem bio zazwyczaj są kupowane przy okazji większych zakupów – średnia wartość koszyka z ta­kimi wyrobami jest ponad dwa razy wyższa niż śred­niego koszyka zakupowego w tym formacie sklepów. Co trzeci klient sięgający po produkty bio kupuje od razu więcej niż jedno opakowanie takiego produktu, a co drugi taki klient wydaje jednorazowo na produkty bio od 4 do 6 zł. Do koszyków z produktami z certy­fikatem bio często trafiają również: mleko (pojawia się na 13% paragonów z produktami bio) i przetwory mleczne, woda czysta oraz soki i napoje niegazowa­ne. Wśród kategorii, które na paragonach z produkta­mi bio pojawiają się znacznie częściej niż średnio na wszystkich paragonach, znajdują się głównie produk­ty lekkie i zdrowe (ziarna, pieczywo chrupkie, płatki zbożowe, jogurty naturalne) oraz zdrowsze warianty przekąsek (jak chipsy owocowe czy musy owocowe). Obecność w tym zestawieniu produktów dla ma­łych dzieci, takich jak soki, kaszki czy dania gotowe, może świadczyć o tym, że po produkty bio sięgają często młodzi rodzice. W koszykach z produktami bio aż 34 razy częściej niż na wszystkich paragonach pojawiają się również produkty sojowe, ryżowe i inne tego typu roślinne wyroby. Wśród kategorii, które na paragonach z produktami bio pojawiają się rzadziej niż ma to miejsce średnio na wszystkich paragonach, znajdują się głównie alkohole i wyroby tytoniowe, napoje gazowane i energetyzujące, a także produkty instant, takie jak zupki chińskie czy miksy kawowe.

Ekologiczna produkcja mleka

Mleko to podstawowy składnik wszystkich ekologicznych produktów nabiałowych. Dlatego też w głównej mierze jego pochodzenie, jakość, skład, cechy organoleptyczne i technologiczne odgrywają główną rolę w procesie produkcyjnym. Mleko, aby zakwalifikować je jako organiczne, musi być uzyskiwane przede wszystkim w certyfikowanych gospodarstwach rolnych, gdzie na przestrzeni całego łańcucha hodowlano-produkcyjnego jest prowadzona ekologiczna produkcja mleka surowego, utrzymywany jest dobrostan zwierząt, dbałość się o ochronę środowiska naturalnego.

Z zebranych materiałów dotyczących prowadzenia hodowli ekologicznych jasno wynika, że ekologiczna produkcja mleka surowego jest związana głównie z wypasaniem krów na zielonych łąkach i pozyskiwaniem surowca mleczarskiego wyłącznie od zdrowych, szczęśliwych krów. Ekologiczny chów bydła mlecznego opiera się na zasadach poszanowania wysokich standardów ekologicznych, w skład których wchodzą m.in. szeroko pojęty dobrostan zwierząt w zależności od specyficznych potrzeb danego gatunków zwierzęcia, jego wieku, etapu w życiu i związanych z tym okresem trybu życia.

Ponieważ część życia bydło (z przyczyn klimatycznych) spędza w pomieszczeniach, ważne jest utrzymanie odpowiednich standardów środowiska życia, również wewnątrz pomieszczeń inwentarskich w okresie zimowym. Dotyczy to m.in. zapewnienia bezuwięziowego, ściółkowego systemu utrzymania zwierząt, zapewnienia wystarczającej przestrzeni do stania w naturalnej pozycji, łatwego kładzenia się, obracania, czyszczenia się, przyjmowania wszystkich naturalnych pozycji oraz wykonywania wszystkich naturalnych ruchów.

Budynki inwentarskie powinny mieć wydajną naturalną wentylację oraz zapewnić zwierzętom dopływ naturalnego światła, optymalne ogrzewanie, wentylację, temperaturę, wilgotność powietrza, ruch powietrza na optymalnym poziomie, a zapylenie oraz stężenie gazów na nieszkodliwym poziomie.

Gleba do produkcji siana i pasz powinna być nawożona nawozem naturalnym, pochodzącym od zwierząt hodowanych w gospodarstwie ekologicznym. Latem krowy powinny być wypasane na pastwiskach, a zimą mieć zapewnione siano z ekologicznych pastwisk oraz zapewniony ruch na świeżym powietrzu. Każde hodowlane gospodarstwo ekologiczne powinno zachować równowagę paszowo-nawozową.

W gospodarstwach ekologicznych zabronione jest wykorzystywanie surowców paszowych zawierających składniki genetycznie modyfikowane. Zakazane są też sztuczne nawozy chemiczne. Rolnicy powinni rozwijać zdrowe, żyzne gleby poprzez uprawę, rotację mieszanki roślin, dodawanie substancji organicznych, tj. kompost, obornik albo koniczyny. Używanie pestycydów jest bardzo restrykcyjnie ograniczane. Celem rolnictwa ekologicznego jest rozwijanie gleb bogatych w składniki odżywcze dla silnego wzrostu zdrowych roślin będących cennym pokarmem dla zwierząt na pastwiskach. Bardzo dużą wagę przywiązuje się do idei tzw. dobrostanu zwierząt, który jest niejako sercem systemu. Powrót do natury i wielogodzinne wypasanie zwierząt na wolnym wybiegu jest podstawą hodowli. W rolnictwie ekologicznym nie stosuje się prewencyjnego używania leków i antybiotyków. Powszechną rutyną jest wypuszczanie zwierząt na pastwiska i utrzymywanie stad mniejszych rozmiarów.

Jakość mleka ekologicznego

Nikogo nie powinno dziwić, że na ogólną kondycję każdej istoty żywej mają wpływ sposób żywienia, styl i warunki życia. Dlatego jakość życia krów, sposób i dobór pasz również wpływają na jakość uzyskiwanego surowca mlecznego. W gospodarstwach ekologicznych zwierzęta są wypasane na świeżym powietrzu, na pastwiskach bogatych w różnorodne rośliny i zioła. W ich diecie nie brakuje świeżej, zielonej trawy. Krowy karmione przemysłowo otrzymują natomiast gotową paszę, składającą się ze zbóż i kukurydzy.

Z badań wynika, że sposób żywienia krów mlecznych ma znaczący wpływ na jakość organoleptyczną i odżywczą mleka. Mleko od krów wypasanych na łąkach bogatych w różnorodne zioła i kwiaty znacząco różni się w smaku i zapachu. Badania mleka ekologicznego i typowego z chowu oborowego wykazały wprawdzie zbliżoną zawartość tłuszczów w różnych typach mleka, ale proporcje zdrowych i niekorzystnych kwasów tłuszczowych wyraźnie się różniły w różnych rodzajach mleka uzyskiwanego w odmienny hodowlany sposób. Analizy składu wykazały, że mleko organiczne zawiera dwa razy więcej zdrowych wielonienasyconych kwasów tłuszczów niż zwykłe mleko.

Marketingowa aktywizacja

Produkty ekologiczne to nisza w kategorii nabiałowej. Produkty ekologiczne są oferowane zarówno przez duże krajowe i zagraniczne mleczarnie jak i przez niewielkich producentów, którzy wykorzystują swoje gospodarskie moce przerobowe. Obecnie tylko niewielu producentów zdecydowało się na wytwarzanie wyrobów ekologicznych produkowanych na większą skalę.

Do największych producentów markowych produktów ekologicznych można zaliczyć m.in. firmy Piątnica (OSM), Bakoma, Grupa Mlekovita. Z mniejszych polskich podmiotów warto wymienić: mleczarnie Nowy Sącz (OSM), Jasienica Rosielna (OSM), EkoŁukta, Ser-Milk Kazubscy, Gospodarstwo Jasionek, Dominik (ZPM), Ranczo Frontiera, Gospodarstwo Ekologiczne M.K. Garbaciak. Z zagranicznych producentów wspomnieć należy m.in. o firmach Arla Foods, Danone, produktach marki Soebbeke (importer Temar PPH) i Ehrmann Polska.

Grzegorz Marciniak

Dyrektor Sprzedaży i Marketingu w firmie Frąckowiak (ZPSiH)

Od początku obserwujemy rosnącą grupę konsumentów zainteresowanych produktem przyrządzonym według domo­wej receptury, z certyfikowa­nego ekologicznego twarogu oraz naturalnego eko­logicznego masła extra. Ekologiczny ser smażony bio z Granowa jest jedynym tego typu produktem w Polsce. Wszystkie certyfikowane surowce pocho­dzą z najczystszych ekologicznie regionów Polski, a cały proces produkcji jest poddany ciągłej i ścisłej kontroli. To wyjątkowa kwintesencja smaku, zdrowia i natury. Niezwykle atrakcyjny kubek przyciąga spoj­rzenie klienta, a smak sera pozwala mu wrócić do lat młodości i sera samodzielnie smażonego przez mamy i babcie. Polski rynek produktów ekologicz­nych to jednak nadal nisza, ale z ogromnym poten­cjałem. Dla prawdziwych smakoszy sera smażonego jego ekologiczna wersja to wzór pamiętany z daw­nych czasów, kiedy większość nabiału była naturalnie ekologiczna.

• Design i kolor

Jednym z elementów marketingowego product mix jest opakowanie oraz unikatowa stylizacja produktu. Pod kątem wizerunkowym produkty te wpisują się w dwa kierunki rozwoju. Pierwszy to zaznaczenie ekologiczności zieloną, nawiązującą do odcienia naturalnych traw barwą. Drugi kierunek to wpisanie w ekologię rustykalnych trendów naturalności i niskiego przetworzenia z wykorzystaniem bieli albo matowego beżu papieru z prostym, zielonym nadrukiem.

• Asortyment w klasycznym stylu

Obecnie na rynku mamy wszystkie odpowiedniki produktów mleczarskich tj. mleko, sery podpuszczkowe sery twarogowe, serki smakowe, jogurty, kefiry lub masło. Najczęściej są to produkty oferowane w wersji naturalnej. Czasem można spotkać poszerzenie linii produktowych o elementy owocowe tj. truskawki, maliny lub jagody – szczególnie w liniach napojów fermentowanych. Asortyment jest najczęściej uniwersalny, skierowany do wszystkich uczestników mleczarskiego stołu. Niewielu producentów próbuje grać produktami ekologicznymi w grupie węższych grup docelowych, tj. dzieci.

• Dystrybucja

Mleczarskie produkty bio są trudną kategorią w handlu, ze względu na ograniczoną podaż i niewielki odsetek konsumentów. W wielu przypadkach nie są to produkty masowe, bowiem nie w takim ujęciu są one produkowane. Masowość nie jest celem ich produkcji. W związku z tym tylko niewielka liczba producentów krajowych jest w stanie zagwarantować ekskluzywność dostaw do wszystkich sieci handlowych. Dlatego też produkty te są sprzedawane w wybranych, lokalnych placówkach, blisko potencjalnych odbiorców.

Wartym podkreślenia jest fakt, że placówki handlowe tak dostosowują alejki i ich wystrój, aby nie tylko wygospodarować miejsce, ale i ułatwić nawigację w celu znalezienia asortymentu bio, który staje się wyróżnikiem sklepu.

Ważnym kanałem sprzedażowym są sklepy specjalistyczne, które z założenia sprzedają produkty ekologiczne. Problemem może być zbyt duże rozdrobnienie tego kanału sprzedaży, niewielki obrót i zysk.

Nowym kanałem, gdzie żywność jest oferowana, są sklepy internetowe. Dziś wielu producentów kusi się na sprzedaż za pośrednictwem czyjegoś lub własnego sklepu internetowego. Modna obecnie tendencja „od producenta na stół” z pominięciem pośredników generujących koszty może być ciekawym i atrakcyjnym rozwiązaniem dla wielu producentów i konsumentów.

• Promocja

W rozwiniętych krajach Europy promocja produktów ekologicznych prowadzona jest już od wielu lat. W naszym kraju promocja produktów organicznych została zapoczątkowana w 2006 r. przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencję Rynku Rolnego, ale nie są to szerokie działania. Promocja produktów bio dalej raczkuje. Koszt dotarcia do konsumenta jest dość wysoki i nie każdego mniejszego producenta na to stać. Obecnie najczęściej oferuje się informacje o produktach poprzez ulotki i miniplakaty, gdzieniegdzie działania internetowe na własnych stronach internetowych lub placówkach on-line detalistów. Na tym etapie rozwoju rynku warto pokusić się o edukację społeczeństwa w zakresie różnic w jakości i wartości odżywczej. Ważnym elementem jest także możliwość degustacji. Duże znaczenie dla rynku takiej żywności ma promocja osobista na targach, festynach, imprezach świątecznych, imprezach promujących walory regionu i w gospodarstwach eko- i agroturystycznych.

• Cena

Wprawdzie mówi się, że dżentelmeni o pieniądzach nie rozmawiają, jednak trudno nie poruszyć tego zagadnienia. Niestety, jednym z hamulców rozwoju rynku produktów ekologicznych są pieniądze. Dotyczy to zarówno wszelkiej maści kosztów prowadzenia takiego gospodarstwa i jego opłacalności, kosztów dystrybucji jak i ceny końcowej produktu. Niestety, inwestycje w rozwój gospodarstw ekologicznych są relatywnie duże. Większość zysku musi być dystrybuowana w kierunku rozwoju. Dlatego produkty te nie mogą być tanie. Być może dalszy rozwój rynku i wyższa specjalizacja gospodarstw przyczynią się do większej podaży produktów ekologicznych. Należy liczyć na to, że z czasem, zarówno po stronie konsumentów jak i oferentów, nastąpi pewna równowaga i obie strony będą w stanie wzajemnie sobie służyć podażą i popytem.

Literatura

1. Źródła własne.
2. Strony producentów.
3. The World of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends. Willer H., Lernoud J., 2019: Research Institute of Organic Agriculture (FiBL), Frick and IFOAM – Organics International, Bonn.
4. https://www.organic-world.net/yearbook/yearbook-2019/pdf.html
5. Wójcik A., Karbowska K., Karbowska K., Dzięgiel D., Chów bydła mlecznego w gospodarstwie ekologicznym. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
6. Żakowska-Biemans S., Rynek produktów ekologicznych – stan i perspektywy. Instytut Nauk o Żywieniu Człowieka SGGW.
7. Fleszar J., 2011: Ocena wydajności i składu mleka krów w fermie stosującej ekologiczną technologię produkcji. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 56 (3), 77-82.
8. Gabryszuk M., Sakowski T., Metera E., Kuczyńska B., Rembiałkowska E., 2013: Wpływ żywienia na zawartość składników bioaktywnych w mleku krów z gospodarstw ekologicznych. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość.
9. Pomykała D., 2010: Wymogi dobrostanu zwierząt w gospodarstwach ekologicznych. Wyd. CDR w Brwinowie, Oddz. w Radomiu.
10. 10. red. Tyburski J., Parowicz P., 2013: Praktyczne zasady chowu zwierząt w gospodarstwach ekologicznych. Wyd. UWM, Pracownia Wydawnicza „ElSet”.