Produkty bezlaktozowe

dr inż. Dorota Zaręba, dr hab. Małgorzata Ziarno
Forum Mleczarskie Handel 1/2019 (92)
dr hab. Małgorzata Ziarno, prof. SGGW, SGGW Warszawa

Laktoza jest węglowodorem występującym w mleku różnych ssaków. Wrażliwość na laktozę zależy od jej ilości w diecie. Dla większości osób cierpiących na alaktazję odpowiednią alternatywą są produkty o zredukowanej zawartości laktozy. Jednocześnie osoby te muszą być świadome, że laktoza może być obecna również w produktach żywnościowych, których pochodzenie nie jest bezpośrednio kojarzone z przetwórstwem mleka. Tym samym osoby, które ze względów zdrowotnych lub ideologicznych rezygnują z produktów zawierających laktozę, powinny świadomie wybierać żywność i z uwagą analizować jej skład. Natomiast producenci żywności zobowiązani są do skrupulatnego informowania o obecności laktozy, przede wszystkim w produktach, których nazwa lub domniemany skład nie sugeruje obecności laktozy.


Nietolerancja laktozy

Nietolerancje na wybrane substancje lub pokarmy wynikają z mechanizmów niezależnych od reakcji układu immunologicznego. Dlatego nietolerancję formalnie określa się jako niealergiczną nadwrażliwość pokarmową. Niealergiczna nadwrażliwość wywołana jest trwałym lub czasowym zanikiem aktywności metabolicznej związanej z całkowitym lub częściowym zmniejszeniem wydzielania specyficznych enzymów trawiennych.

W większości przypadków nietolerancja laktozy jest kliniczną prezentacją niedoboru lub braku enzymu laktazy. Przyczyny występowania tej dysfunkcji trawiennej również mogą mieć różne uwarunkowania. Nietolerancja laktozy może mieć postać pierwotną lub wtórną. Pierwotne zaburzenia wydzielania laktozy przez błonę śluzową jelita mogą występować od urodzenia – wówczas mamy do czynienia z wrodzoną alaktazją uwarunkowaną genetycznie. Postać wrodzonej alaktazji występuje rzadko i objawia się biegunką skutkującą niedożywieniem i odwodnieniem u noworodków. Pierwotna nietolerancja laktozy może rozwinąć się w każdym wieku u osób z predyspozycją genetyczną. Najczęściej obserwowaną formą nietolerancji laktozy jest hipolaktazja typu dorosłego. Hipolaktazja typu dorosłego ma podłoże genetyczne. Ujawnia się po trzecim roku życia lub w okresie dojrzewania i objawia się stopniowym zmniejszanie zdolności do tolerancji laktozy. Zjawisko to dotyczy ponad 30% populacji polskiej powyżej piątego roku życia.

W przypadku osób dorosłych występuję również hipolaktazja wtórna. I również jest zjawiskiem niedostatecznej aktywności lub wydzielania laktazy przez nabłonek jelita. Postać wtórna nietolerancji laktozy ma zwykle charakter przejściowy, pojawiający się wtórnie po ostrych stanach zapalnych jelitowych, wskutek zakażeń żołądkowo-jelitowych, zakażeń pasożytniczych lub alergii pokarmowych. Dysfunkcja ta może być również skutkiem ubocznym leków (antybiotyków, niesterydowych leków przeciwzapalnych, kwasu acetylosalicylowego itp.) lub alkoholu, jak również efektem schorzeń układu pokarmowego takich jak na przykład choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita, enteropatii, niedożywienia i innych. Do rozwoju nietolerancji laktozy może także dojść w efekcie stosowania długoterminowo diety eliminującej przetwory mleczne.

Niska aktywność laktazy zależy również od pochodzenia etnicznego. Nietolerancja laktozy występuje częściej (powyżej 50%) u Amerykanów meksykańskiego pochodzenia i nawet do 80% u Afroamerykanów, zaś w niektórych krajach Azji dochodzi nawet do 100%. W Europie niska aktywność laktazy występuje na poziomie od 2% w krajach skandynawskich do 70% na Sycylii.

Ciekawy produkt

Serek kremowy bez laktozy Milkeffekt to serek wyprodukowany w prowincji Galicja w północnej Hiszpanii, gdzie łąki pełne są aromatycznych ziół. Serek jest pełnowartościową i uniwersalną przekąską nadającą się do bezpośredniego spożycia. Dzięki wygodnemu opakowaniu można go zabrać do pracy albo do szkoły czy na weekendowy wyjazd za miasto. Serek kremowy Lactofree Milkeffekt świetnie komponuje się z owocami, dżemami, młodymi warzywami lub ziołami, stanowi ciekawy dodatek do sałatek oraz deserów. Nadaje się do sosów, a nawet do pieczenia sernika. Jako produkt niskoprzetworzony, jest zdrową przekąską, po którą możemy sięgnąć bez wyrzutów sumienia. To doskonałe uzupełnienie codziennego jadłospisu.

Dystrybutor: Milkeffekt/Milk Trade Polska.

Objawy chorobowe będące skutkiem nietolerancji laktozy są bardzo zróżnicowane. Do najbardziej typowych należą biegunka, wzdęcia, dyskomfort, ból brzucha i bóle głowy. Powodem tych objawów jest gromadzenie się niestrawionej laktozy w jelitach. Niemetabolizowana laktoza nie jest wchłaniana do krwioobiegu i zalega w jelitach. Wzrost stężenia laktozy w treści jelita skutkuje zwiększeniem ciśnienia osmotycznego, co następnie powoduje wchłanianie wody do światła jelit celem obniżenia stężenia kumulowanej laktozy. Kumulacja wody skutkuje rozrzedzeniem treści kałowej i w konsekwencji biegunką. Z kolei cząsteczki laktozy, które dotrą do jelita grubego, podlegają procesom fermentacji prowadzonej przez mikroflorę tam obecną. Produktami fermentacji laktozy są kwas mlekowy, dwutlenek węgla i inne gazy, które wywołują bolesne wzdęcia i ogólny dyskomfort w pracy jelit. Należy jednak podkreślić, że nie są to jedyne i obligatoryjne objawy nietolerancji laktozy. Zarówno rodzaj objawów, jak i ich natężenie, są różne w zależności od stopnia niedoboru laktazy w błonie śluzowej jelita cienkiego. Dlatego diagnostyka nietolerancji laktozy nie jest prosta i składa się najczęściej z kilku elementów. Do najczęściej stosowanych metod należą między innymi: określenie pH stolca (który w przypadku osób cierpiących na nietolerancję laktozy podlega zakwaszeniu), test stężenia glukozy we krwi w efekcie doustnej aplikacji laktozy, test na zawartość wodoru w wydychanym powietrzu (jako efekt rozkładu laktozy w jelicie grubym), próba wdrożenia diety eliminującej produkty mleczne i obserwacja poprawy samopoczucia, badanie obciążenia genetycznego (polimorfizm genu LCT kodującego laktazę) i najbardziej skuteczne – badanie endoskopowe fragmentu nabłonka jelita cienkiego.

Agata Makowska, Dyrektor Handlowy w Łowicz (OSM)

Agata Makowska

Dyrektor Handlowy w Łowicz (OSM)

Spółdzielnia Łowicz (OSM) była jedną z pierwszych na polskim rynku, które wprowadziły do swojej oferty handlowej szeroką gamę produktów bez laktozy.Bardzo dynamiczny wzrost sprzedaży związany z pojawieniem się tej kategorii na rynku mamy już za sobą, jednak na tym etapie dojrzałości rynku, dzięki dobremu dopasowaniu oferty produktowej i wysokiej jakości oferowanych wyrobów nadal udaje nam się rozwijać ich sprzedaż. Pozycjami asortymentowymi produkowanymi przez łowicką spółdzielnię, które na stałe zagościły na stołach osób mając problem z nietolerancją laktozy są: mleko łowickie bez laktozy, serek homogenizowany z pokruszoną laską wanilii bez laktozy, serek naturalny bez laktozy, jogurt naturalny bez laktozy, serek wiejski bez laktozy, twaróg klinek bez laktozy oraz masło łowickie bez laktozy. Zawdzięczamy to wspomnianej wysokiej jakości oraz temu, że produkty z naszego bezlaktozowego portfolio świetnie wpisują się również w trendy związane z „czystą etykietą”. W momencie pojawienia się produktów bez laktozy na sklepowych półkach dynamikę sprzedaży zawdzięczaliśmy nie tylko zapotrzebowaniu ze strony osób mających problem z nietolerancją laktozy, które były w pełni świadome występowania u nich niedogodności trawiennych po spożyciu konwencjonalnego nabiału, ale również swoistemu trendowi i modzie jaka pojawiła się wraz z pojawieniem się produktów. Wielukonsumentów dopiero po pojawieniu się na rynku produktów bez laktozy zainteresowało się wpływem tego mlekowego cukru na funkcjonowanie przewodu pokarmowego i to skłoniło ich do rozsmakowania się w bezlaktozowej ofercie i sprawdzeniu „na własnej skórze” czy laktoza ma wpływ na ich organizm. Dziś ten efekt boomu mamy już za sobą, natomiast udało nam się ukształtować grupę wiernych konsumentów, którzy cenią sobie komfort, który gwarantują im produkty bez laktozy oraz doceniają walory smakowe oferowanych przez nas wyrobów. Szans na dalszy rozwój tej kategorii upatrujemy w dalszej dywersyfikacji naszej oferty. W najbliższych tygodniach należy spodziewać się półkowych nowości bez laktozy opatrzonych logiem z łowiczanką i przykuwających spojrzenie konsumentów charakterystycznym łowickim pasiakiem oraz fioletem, który stał się powszechnym wyróżnikiem dla bezlaktozowych produktów.


Laktoza – disacharyd

Laktoza jest disacharydem występującym w mleku, który w procesie trawienia powinien w pierwsze kolejności zostać rozłożony na glukozę i galaktozę. Enzymem katalizującym hydrolizę laktozy na monosacharydy jest laktaza (β-D-glukozydaza lub β-D-galaktozydaza). Mleko i produkty mleczne wykazują dużą zmienność w zawartości laktozy. Stężenie laktozy zależy od zagęszczenia produktów, stopnia przetworzenia i rodzaju zastosowanych procesów technologicznych. Najwyższy udział laktozy, bo aż ok. 51%, występuje w proszkach mlecznych odtłuszczonych. W mleku zagęszczonym zawartość laktozy wynosi około 9-10%, w przypadku mleka i napojów mlecznych udział laktozy stanowi od 4% do 5%. Najmniej tego cukru występuje w produktach fermentowanych i dojrzewających, takich jak sery twarogowe (ok. 3%), serki homogenizowane (ok. 2%), sery podpuszczkowe dojrzewające (żółte, ok. 0,1%). Ze względu na różną zawartość laktozy w określonych produktach oraz zmienną wrażliwość osób z nietolerancją laktozy, osoby z hipolaktazją nie obserwują u siebie objawów klinicznych po spożyciu niektórych przetworów mlecznych. Wynika to z faktu, że większość osób cierpiących na nietolerancję laktozy typu dorosłego, związaną ze zmniejszeniem wydzielania laktazy, wykazuje częściową tolerancję na laktozę – na poziomie ok. 12-18 g w pojedynczej dawce. Ilość ta jest równoważna z zawartością laktozy w szklance mleka (ok. 250 ml). W literaturze opisywane są również przypadki pojawiania się objawów po spożyciu laktozy u pacjentów z hipolaktazją na tle psychicznym. Pacjenci z niską nietolerancją laktozy podświadomie odczuwają objawy hipolaktazji, ze względu na strach przed objawami po spożyciu produktów o znikomitej zawartości laktozy. Osoby o wyjątkowej wrażliwości na laktozę stwierdzają objawy nietolerancji laktozy już przy dawkach 100-200 mg. Dla tej grupy osób zalecane są produkty bezlaktozowe lub aplikacja alternatywnych egzogennych źródeł enzymu laktazy.

Laktaza

Alternatywą dla osób z ograniczonym wydzielaniem enzymu β-galaktozydazy jest podaż egzogennej laktazy w postaci preparatu enzymatycznego lub kultur bakteryjnych o zewnątrzkomórkowej aktywności tego enzymu. Jak podaje literatura, pacjenci o zachowanej co najmniej 50% aktywności enzymu laktazy nie obserwują objawów hipolaktazji. W przypadku osób odczuwających objawy nietolerancji laktozy zalecana jest częściowa lub całkowita eliminacja produktów spożywczych, zależnie od stopnia wrażliwości na zawartość laktozy. Jedną z propozycji są produkty fermentowane z żywymi kulturami bakterii mlekowych (np. jogurtowych), które wykazują enzymatyczną aktywność rozkładu laktozy. Rekomendacja w stosunku do produktów zawierających żywe komórki bakterii jogurtowych została uwzględniona w wykazie dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności i opublikowanych w Rozporządzeniu Komisji (UE) Nr 432/2012 z 16 maja 2012 r. Producent na opakowaniu może posłużyć się treścią oświadczenia „żywe kultury w jogurcie lub mleku fermentowanym poprawiają trawienie zawartej w produkcie laktozy u osób mających trudności z trawieniem laktozy”. Warunkiem do stosowania powyższego oświadczenia jest liczba żywych komórek bakterii Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus i Streptococcus thermophilus, których sumaryczna populacja nie może być niższa niż 108 jednostek tworzących kolonie na 1 ml lub 1 g produktu.

Jacek Wyrzykiewicz, PR & Marketing Services Manager w Hochland Polska

Jacek Wyrzykiewicz

PR & Marketing Services Manager w Hochland Polska

Handel jest zainteresowany produktami bezlaktozowymi. W naszych działaniach koncentrujemy się na szerokim dotarciu do konsumentów także z informacją właśnie na ten temat, poprzez spójne i wielokanałowe kampanie. Mamy dobrze zbudowaną dystrybucję i najwyższej jakości działania trade marketingowe – kreatywna ekspozycja w punktach sprzedaży ma ogromne znaczenie. Jesteśmy obecni z przekazem w ramach kampanii telewizyjnych, prasowych, PR, a także w internecie i social media. Dzięki szerokiej komunikacji możemy dotrzeć do różnych grup docelowych i zainteresować naszym produktem. Nasze działania marketingowe skupiają się na realizowaniu potrzeb konsumenta. Receptą na jego lojalność jest kompilacja kilku elementów, na które składają się: dostępność fizyczna – budowanie optymalnej dystrybucji, dostępność mentalna – budowanie więzi emocjonalnej, preferowany produkt w kategorii oraz konsekwencja w działaniu. Wszystko to pozwala nam budować prawdziwą relację z konsumentami, którzy chętnie próbują nowości z naszej oferty. Cały czas inwestujemy w rynek i dynamicznie rozwijamy nasze produkty. Polacy nanowo odkrywają przyjemność płynącą z gotowania, a wspólne gotowanie z rodziną lub znajomymi oraz wymiana przepisów kulinarnych stały się dla wielu codziennością i miłą formą spędzania wolnego czasu. Polscy konsumenci dojrzeli, poznali wiele nowych produktów. Pojawiły się nowe segmenty i kategorie produktów, widoczne jest większe zróżnicowanie oferty, wyższa jakość.


Jak już wspomniano, pacjenci z nietolerancją laktozy mogą suplementować enzym laktazy. Źródłem egzogennej laktazy są niektóre mikroorganizmy. W tym celu wykorzystywane są różne rodzaje i gatunki mikroorganizmów – między innymi Escherichia coli, Pseudoalteromonas sp., Aspergillus oryzae lub Kluyveromyces lactis. Źródło pochodzenia oraz sposób pozyskania enzymu mają wpływ na optymalne warunki wykorzystania enzymu. Rozkład laktozy może być realizowany na zimno lub na ciepło, w wyższych lub niższych wartościach pH produktu lub stężeniu soli. Szeroki aspekt zastosowania enzymów powoduje, że możliwe jest produkowanie żywności bezlaktozowej lub o zredukowanej zawartości laktozy, jak również jest możliwe kapsułkowanie preparatów enzymatycznych. Jest to kolejna metoda podawania enzymu, którą może wykorzystać osoba cierpiąca z powodu nietolerancji laktozy. Wówczas przyjmuje ona preparat egzogennej laktazy razem z przyjmowanym posiłkiem – takie prewencyjne działanie powoduje zmniejszenie dolegliwości po spożyciu pokarmów mlecznych u wielu osób.

Produkty o obniżonej zawartości laktozy i bezlaktozowe

Produkcja mleka lub przetworów mlecznych o obniżonej zawartości laktozy lub bezlaktozowych odbywa się przy udziale enzymu hydrolizującego laktozę na glukozę i galaktozę. Standardowo, po procesie hydrolizy enzymatycznej, w produkcie ulega rozkładowi do 80% laktozy i finalnie mleko bezlaktozowe zawiera poniżej 0,5% tego dwucukru. Technologia produkcji mleka o obniżonej zawartości laktozy pozwala zredukować zawartość cukru mlecznego do poziomu 50% pierwotnej zawartości.

Kataliza enzymatyczna laktozy może być prowadzona na dwa sposoby: przed obróbką termiczną lub po procesie pasteryzacji lub sterylizacji UHT. Wybór pierwszej z metod, czyli kiedy proces enzymatycznego rozkładu laktozy poprzedza obróbkę termiczną, skutkuje otrzymaniem produktu o intensywniej wyczuwalnych cechach gotowania i o bardziej wyrazistej barwie kremowej. Przemiany te są efektem reakcji Maillarda, które zachodzą pomiędzy składnikami produktów, przede wszystkim niektórymi białkami mleka i monosacharydowymi produktami rozkładu laktozy. Druga metoda, w której hydrolizę laktozy prowadzi się po obróbce termicznej, pozwala uniknąć wyżej wymienionych wad organoleptycznych, a ponadto pozostawić w mleku aktywną formę enzymu. Aktywny enzym laktazy może wykazywać dodatkową pozytywną aktywność w organizmie konsumenta po spożyciu mleka bezlaktozowego.

Inne produkty z dodatkiem laktozy

Należy jednak pamiętać, że wiele wyrobów, w tym produkty farmaceutyczne, zawierają laktozę. Laktoza jest jednym z częściej używanych substancji pomocniczych w przemyśle spożywczym oraz farmaceutycznym. Podstawową przyczyną jest to, że laktoza jest składnikiem, który wypełnia smak i jednocześnie jest nietoksyczna, niedroga, stabilna chemicznie i nie reaguje z aktywnymi składnikami preparatów farmaceutycznych. Jest to istotny powód, dla którego firmy farmaceutyczne (mimo zjawiska nietolerancji laktozy) nadal stosują ją w swoich produktach.

Jest to kluczowa informacja dla osób o dużej wrażliwości na laktozę. Większość preparatów farmaceutycznych zawiera laktozę na poziomie nieprzekraczającym 2 g w dobowej dawce stosowania, dlatego ilość ta nie powinna mieć istotnego wpływu na objawy nietolerancji u osób z hipolaktazją. Jednak, nie bez znaczenia jest kumulacja dawki laktozy pochodzącej z różnych preparatów farmaceutycznych u pacjentów leczących się na różne choroby. W takim przypadku należy zwrócić uwagę na dobową podaż laktozy z leków oraz z produktów spożywczych.

Božena Stacevičiūtė, Head of Polish Market w Žemaitijos pienas

Božena Stacevičiūtė

Head of Polish Market w Žemaitijos pienas

Rynek produktów mlecznych bez laktozy cały czas rośnie. Jeszcze 2-3 lata temu była to kategoria produktów niszowych. Producenci wyrobów mlecznych, aby sprostać wymogom świadomego konsumenta, wprowadzili na rynek całą gamę produktów bez laktozy. Konsument może kupić bez laktozy zarówno sery, mleko, masło, twaróg jak i jogurt.

Rosnące zapotrzebowanie na produkty bezlaktozowe zostało również uwzględnione przez właścicieli małych sklepów osiedlowych jak i dyskontów, w których konsument może kupić większość produktów bez laktozy. W większości sieci handlowych produkty bez laktozy nie są już umieszczane razem ze zwykłymi produktami. Konsumet może je znaleźć w specjalnie dla nich stworzonej oznakowanej kategorii „produktów bez laktozy”.

Firma Žemaitijos pienas w swojej ofercie posiada również produkty bez laktozy. Są to długodojrzewające sery Dziugas, które produkowane są z czterech podstawowych składników: mleka, soli, kultur bakterii kwasu mlekowego, enzymu koagulującego. Do produkcji serów nie używamy żadnych dodatków i konserwantów.

Džiugas doskonale nadaje się do spożycia przez wegetarian, ponieważ w procesie produkcji wykorzystywane są enzymy pochodzenia niezwierzęcego. Ser jest bogaty w wapń – 100 g sera Džiugas zawiera zalecaną dzienną dawkę magnezu. Jest również źródłem białka – 100 g sera Džiugas dostarcza nawet 33 g wartościowego, łatwo przyswajalnego białka.

W Polsce dostępne są sery Džiugas o różnych okresach dojrzewania: 12, 18, 24, 36, 60, 100 i 120 miesięcy. Najbardziej popularne to: Džiugas Mild, dojrzewający 12 miesięcy. W serze pojawiają się już elementy charakterystyczne dla klasycznego sera dojrzałego. Ma przyjemnie pikantny aromat i delikatnie ostry smak. Wyróżnia się kremową barwą, jego tekstura jest zwarta i łatwa do kruszenia; Džiugas Piquant, dojrzewający 18 miesięcy. Ser dojrzewający przez 18 miesięcy łączy harmonię intensywnych aromatów oraz pikantnego smaku. Widoczne kryształki wapnia tworzą delikatną kruchość struktury. Wyróżnia go też żółtawa barwa; Džiugas Delicate, dojrzewający 24 miesięce. Dojrzały ser charakteryzuje się subtelnym bogactwem smaku. Ostry smak sera przeplata się z nutą słodkich, suszonych owoców; Džiugas Gourmet, dojrzewający 36 miesięcy, to ser o wyrazistym, mocnym, pikantnym smaku. Kruchy, z widocznymi białymi kryształkami wapnia, co świadczy o dojrzałości sera. Jest to pyszna przekąska do wina, serwowana przed posiłkiem albo podczas obiadu lub kolacji.


Podsumowanie

Pomimo powiększającego się zjawiska występowania niealergicznej nadwrażliwości na laktozę oraz zwiększania się grupy populacji eliminujących produkty mleczarskie z wyboru, mody lub nastawienia ideologicznego należy podkreślić, że badania potwierdzają wiele pozytywnych aspektów spożywania laktozy. Bezdyskusyjna jest funkcja energetyczna laktozy dla organizmu niemowlaka karmionego mlekiem matki. Z kolei dla dzieci, młodzieży i dorosłych laktoza jest czynnikiem wpływającym na profil mikroflory jelit. Ponadto laktoza jest składnikiem, który pozytywnie wpływa na przyswajanie wapnia w układzie pokarmowym, jak również jej obecność warunkuje poprawę wchłaniania magnezu, fosforu i innych składników mineralnych. Z tego powodu każdy konsument realnie oceniając swój stan zdrowotny podejmuje ostateczną decyzję o rezygnacji z produktów laktozowych i tym samym powinien mieć możliwość wyboru produktów o obniżonej zawartości laktozy lub produktów bezlaktozowych. Dotyczy to także pozostałego asortymentu produktów żywnościowych, jak i farmaceutycznych.

Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, w załączniku II wśród substancji powodujących alergię lub reakcje nietolerancji jest wymienione mleko i produkty pochodne (łącznie z laktozą) z wyjątkiem: serwatki wykorzystywanej do produkcji destylatów alkoholowych i laktitolu, i co za tym idzie na etykiecie każdego produktu zawierającego w składzie laktozę (choćby w śladowych ilościach) musi być umieszczona wyraźna graficzna lub słowna informacja o tym fakcie.

Dodatkową opcją dla osób cierpiących na alaktazję lub hipolaktazję są roślinne zamienniki mleka i przetworów mlecznych. Bogaty jest wybór napojów roślinnych wzbogacanych w wapń, witaminę B12 i witaminę D. Konsumenci, o coraz większej świadomości żywieniowej dokonują selekcji po analizie składu produktów finalnych, najczęstszym kryterium jest: udział białka, dodatek cukrów, suplementacja składnikami niezbędnymi żywieniowo, jak również skład surowcowy. Poza napojami coraz większy wybór na rynku jest roślinnych napojów fermentowanych i jednocześnie coraz więcej tego rodzaju produktów jest wytwarzanych przez polskich producentów. Gama napojów fermentowanych również jest bogata i zależna od rodzaju surowca, dodatków smakowych i substancji pomocniczych.